- Στην Ελλάδα, οι αρχαιολογικοί χώροι λειτουργούν κατά
το δοκούν των φυλάκων, οι οποίοι θεωρούν ότι μπορούν να κρατάνε τους χώρους κλειστούς στο πλαίσιο διεκδικήσεως των συνδικαλιστικών τους θεμάτων...
- Μεγάλη η ευθύνη των τοπικών κοινωνιών που προασπίζουν μικροσυμφέροντα...
Μια ακόμη πολύ σημαντική μελέτη αυτή τη φορά για τον Τουρισμό εκπόνησε η πολύ δραστήρια Διεύθυνση Μελετών της ALPHA BANK υπό τον Μιχάλη Μασουράκη. Επειδή αξίζει τον κόπο να την διαβάσετε ολόκληρη, σταχυολογούμε κάποια κομβικά σημεία, αλλά συνεχίστε...
Έχουμε και λέμε λοιπόν:
"...Η επανατοποθέτηση, λοιπόν, του τουριστικού προϊόντος της χώρας σε νέα, και καθοριστική για την ανάπτυξη, βάση δεν συμβαδίζει με δράσεις οριακού χαρακτήρα που αυξάνουν την προστιθέμενη αξία στον τουρισμό grosso modo με τους ίδιους ρυθμούς που επεκτείνεται η υπόλοιπη οικονομία. Η άμεση και έμμεση επίδραση του τουρισμού στην οικονομία, μετά την έξοδο από την κρίση, μπορεί να επανέλθει στο 17% του ΑΕΠ που ήταν το 2000, από 15% του ΑΕΠ που είναι περίπου σήμερα. Αυτό δεν είναι, όμως, αρκετό. Για να αυξηθεί η συμμετοχή του τουρισμού στην οικονομία στα επόμενα χρόνια και να αναδειχθεί ο τουρισμός σε κυρίαρχο στόχο του αναπτυξιακού προτύπου, θα πρέπει αφενός οι τοπικές κοινωνίες να συστρατευθούν στην επιδίωξη, και να εναρμονισθούν με τις ανάγκες, ενός πιο εξωστρεφούς τρόπου οργανώσεως και λειτουργίας της οικονομίας, και αφετέρου το κέντρο να αλλάξει φιλοσοφία παραγωγής και προωθήσεως του τουριστικού προϊόντος.
Έχουμε στα χέρια μας την ανεπανάληπτη ευκαιρία, που παραμένει εν πολλοίς ανεκμετάλλευτη, να αξιοποιήσουμε την γεωγραφική μας θέση και να γίνουμε μία ισχυρή και ευημερούσα οικονομία. Υπάρχουν, όμως, πολλοί στις τοπικές κυρίως κοινωνίες που, φοβούμενοι τον ανταγωνισμό και το μέλλον, επιλέγουν πεισματικά την ασφάλεια της συνήθειας και της ακινησίας, και των δοκιμασμένων, αλλά χαμηλής αποτελεσματικότητας, λύσεων. Εξασφαλίζουν, έτσι, την διατήρηση του status quo για τους εαυτούς
τους, καταδικάζουν, όμως, την Ελλάδα στην στασιμότητα. Με το να επιλέγουμε να μην γίνουν επενδύσεις π.χ. για να βαθύνει το λιμάνι και να μπορεί να δέχεται κρουαζιερόπλοια (γιατί οι επισκέπτες θα τρώνε μέσα στο πλοίο και όχι στα ξενοδοχεία και τα μαγαζιά της παραλίας), με το να μην επιτρέπουμε να γίνουν έργα σε νέες περιοχές που έχουν προοπτικές αναπτύξεως (γιατί θα μειωθεί η τουριστική κίνηση στις ήδη αναπτυγμένες περιοχές), με το να μην αφήνουμε να φτιαχτεί δρόμος, ανεξαρτήτως φόρτου κινήσεως, που να περνάει έξω από το χωριό που έχει χάσει πλέον την
γραφικότητά του (για να αγοράζει κάτι όποιος σταματάει περνώντας από εκεί), κ.ο.κ., με όλους αυτούς τους τρόπους κρατάμε πίσω την ανάπτυξη. Με λίγα λόγια, με το να προστατεύουμε τις προσόδους που απολαμβάνουμε χωρίς να μπορούμε να δούμε τους εαυτούς μας στο κάδρο μίας
διευρυμένης ευημερίας στο μέλλον, στην ουσία οδηγούμε τα παιδιά μας και τις επόμενες γενιές σε περιθωριοποίηση, σε έναν κόσμο που συνεχώς μικραίνει και συμπιέζει τις ευκαιρίες των κλειστών κοινωνιών. Για να μπουν, όμως, στην άκρη τα μικροσυμφέροντα και οι παγιωμένες καταστάσεις και αντιλήψεις, θα πρέπει να πεισθούν όσοι ορθώνουν εμπόδια στον ανταγωνισμό, ότι θα έχουν συμμετοχή στις μελλοντικές αποδόσεις από την αλλαγή του αναπτυξιακού προτύπου, και ότι το τυχόν βραχυπρόθεσμο κόστος προσαρμογής θα αντισταθμισθεί γρήγορα από το μεσομακροπρόθεσμο όφελος της απογειώσεως της αναπτυξιακής διαδικασίας".
Το πλήρες κείμενο ακολουθεί:
Η οικονομία κάθε χώρας έχει μία δομή που προσδιορίζεται από τους παραγωγικούς συντελεστές που είναι διαθέσιμοι σε κάθε χρονική στιγμή, όπως ο κεφαλαιουχικός εξοπλισμός (εργοστάσια, μηχανήματα, εγκαταστάσεις κ.λπ.), η τεχνολογία που χρησιμοποιείται, οι εξειδικεύσεις και δεξιότητες που κατέχει το εργατικό δυναμικό, οι φυσικοί πόροι (οι πρώτες ύλες, το κλίμα, το τοπίο, κ.ο.κ.) και ο,τιδήποτε άλλ ο πλεονέκτημα παρέχει η γεωγραφία της χώρας, όπως π.χ. η πολιτισμική κληρονομιά (ιστορία, παραδόσεις, αρχαία μνημεία, καλλιτεχνικά δρώμεν α). Η ύπαρξη συγκριτικών πλεονεκτημάτων είναι αναγκαία αλλά όχι ικανή συνθήκη για ανάπτυξη. Μία χώρα πρέπει να διαθέτει και ανταγωνισ τικά πλεονεκτήματα, που προσδιορίζονται όχι μόνο από τους διαθέσιμους παραγωγικούς συντελεστές αλλά και από την αποτελεσματική κατανομή τους σε διάφορες χρήσεις μέσα σε μία οικονομία. Μία χώρα γίνετα ι πιο ανταγωνιστική στην παγκόσμια οικονομία όταν οι παραγωγικοί συντελεστές βελτιώνονται συνεχώς ώστε να παράγουν με χαμηλότερο, δεδομένης της παραγωγικότητας, κόστος απ’ ό,τι άλλες χώρες, και όταν παράγει προϊόντα που έχουν ζήτηση στην διεθνή αγορά από επιχειρήσεις που είναι εκτεθειμένες στον διεθνή ανταγωνισμό. Ο ρόλος των κυβ ερνήσεων περιορίζεται στην ενίσχυση της αναπτυξιακής διαδικασίας, με την δημιουργία βασικών οικονομικών και κοινωνικών υποδομών και την εγκαθίδρυση ενός σταθερού θεσμικού πλαισίου κανόνων λειτουργίας και ευελιξίας προσαρμογής. Η διαφύλαξη, τέλος, συνθηκών επιχειρηματικής και καταναλωτικής εμπιστοσύνης στις προοπτικές της οικονο μίας και καλού επενδυτικού κλίματος, καθώς και πολιτικής και οικονομ ικής σταθερότητας, γενικότερα, παίζουν σημαντικό ρόλο στην ανταγωνισ τικότητα μίας χώρας.
Είναι λογικό, επομένως, κατ' αρχήν να προκρίνουμε την ανάπτυξη των κλάδων στους οποίους το ανταγωνιστικό μας πλεονέκτημα προέρχετα ι πρωτίστως από την αξιοποίηση της γεωγραφικής μας θέσεως, όπως ο τουρισμός, το διαμετακομιστικό εμπόριο, οι συγκοινωνίες, η γεωργία, οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, κ.λπ., χωρίς αυτό να σημαίνει την προνομιακή τους μεταχείριση έναντι της βιομηχανίας ή οποιουδήποτε άλ λου κλάδου. Μία αναπτυξιακή προσέγγιση ως ανωτέρω μπορεί να δημιουργήσει μία αλληλοτροφοδοτούμενη αλυσίδα συνεργειών που να καλύ -
πτουν όλη την οικονομία, και μία πολύ μεγαλύτερη και πιο εύρωστ η
εγχώρια αγορά για την βιομηχανία, τις κατασκευές και τις υπηρεσ ίες, με
αποτέλεσμα την πολύπλευρη ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας. Η
πρόκριση ορισμένων κλάδων δεν έχει την έννοια της κλαδικής αναπ τυξι-
ακής πολιτικής μιας και δεν τίθεται θέμα κρατικών επιδοτήσεων σ ε μία
χώρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αυτό που απαιτείται είναι βασικά εν έρ-
γειες στο θεσμικό πλαίσιο και στις υποδομές. Και όχι, βέβαια, χ ρήση
δημόσιων πόρων, που ούτως ή άλλως δεν υπάρχουν.
Σύμφωνα με την πρόσφατη Έκθεση «The Travel and Tourism
Competitiveness Report 2013» για την ανταγωνιστικότητα του τουρισμού
παγκοσμίως του World Economic Forum, η Ελλάδα καταλαμβάνει την 32η
θέση σε 140 χώρες, έχοντας υποβαθμισθεί από την 224η θέση σε 130
χώρες που είχε το 2008, κυρίως λόγω της επιδράσεως που ασκεί η οικονομι-
κή κρίση στην τουριστική εικόνα της Ελλάδος. Στον Πίνακα 1, παρουσιάζο-
νται οι επιδόσεις της Ελλάδος στους κύριους παράγοντες που λαμβάνονται
υπόψη για την κατάρτιση της κατάταξης ανταγωνιστικότητας, σε σχέση με
τις τρεις καλύτερες χώρες παγκοσμίως και σε σχέση με τις τρεις ανταγωνί-
στριες χώρες της Ελλάδος, την Ιταλία, την Ισπανία και την Τουρκία. Η Ελλά-
δα έχει σχετικά πολύ καλές επιδόσεις στην Υποδομή τουρισμού (κυρίως
καταλύματα) που είναι 3η παγκοσμίως, στην Υγεία και κανόνες υγιεινής (για-
τροί, νοσοκομεία, δημοτική καθαριότητα, πόσιμο νερό), όπου είναι 13η
παγκοσμίως, στην Υποδομή αερομεταφορών, όπου είναι 20η παγκοσμίως
και στους Πολιτισμικούς πόρους, όπου είναι 25η παγκοσμίως. Οι χειρότερες
επιδόσεις είναι στους Κανόνες και ρυθμίσεις (98η), Περιβαλλοντική διατηρη-
σιμότητα (72η), Τάξη και ασφάλεια (69η), Υποδομή μεταφορών εδάφους
(58η), Φιλοξενία και αποδοχή ξένων (55η) και στους Ανθρώπινους πόρους
(50η). Συγκριτικά με τις ανταγωνίστριες προς την Ελλάδα χώρες, σημειώνε-
ται ότι στον γενικό δείκτη ανταγωνιστικότητας, απέχουμε παρασάγγας από
την Ισπανία, που είναι 4η στην παγκόσμια κατάταξη, αλλά όχι και τόσο από
την Ιταλία (26η). Παρ' όλα αυτά, είμαστε σε ανώτερη θέση από την Ισπανία
στην Υποδομή τουρισμού και στην Υγεία και κανόνες υγιεινής, και από την
Ιταλία στους Κανόνες και ρυθμίσεις, Υγεία και κανόνες υγιεινής, Έμφαση
στην ανάπτυξη του τουρισμού και στην Υποδομή αερομεταφορών. Τέλος,
στους Πολιτισμικούς πόρους (κυρίως ιστορικά αξιοθέατα, αθλητικά στάδια,
διεθνείς εκθέσεις κ.λπ.), η Ελλάδα ευρίσκεται σε κατώτερη θέση (25η) από
την Ισπανία (1η), την Ιταλία (7η) αλλά και την Τουρκία (19η)!
Στον Πίνακα 2, γίνεται μία προσπάθεια να απεικονισθεί η επίπτωση της κρί-
σεως στην ανταγωνιστικότητα του ελληνικού τουρισμού με βάση τα στοι-
χεία του World Economic Forum. Όντως, η επίδοση της Ελλάδος έχει εξα-
σθενίσει, με άριστα το 7, από το 4,9 στο 4,8, ενώ στις ανταγωνίστριες
χώρες, οι επιδόσεις έχουν ενισχυθεί. Παρ' όλα αυτά, είναι ενδιαφέρον ότι
σε ορισμένους υποδείκτες ανταγωνιστικότητας, η επίδοση της Ελλάδος
ήταν καλύτερη το 2013 σε σχέση με το 2008, όπως στην Τάξη και ασφά-
λεια (κυρίως λόγω μειώσεως των οδικών τροχαίων ατυχημάτων παρά την
χειρότερη επίδοση στην εγκληματικότητα και το κόστος της βίας και της
τρομοκρατίας για τις επιχειρήσεις), στην Υποδομή αερομεταφορών (κυρί-
ως λόγω αυξήσεως των αεροπορικών εταιριών που δραστηριοποιούνται
προς την Ελλάδα και παρά την χειροτέρευση στην ποιότητα της υποδομής
και στο διεθνές δίκτυο μεταφορών), στην Υποδομή τουρισμού (κυρίως
λόγω της μεγαλύτερης προσφοράς καταλυμάτων) και στην Τεχνολογία
πληροφορικής και επικοινωνιών (κυρίως λόγω της εξαπλώσεως του Διαδι-
κτύου). Σε όλους τους υπόλοιπους υποδείκτες, υπάρχει χειροτέρευση με
τις μεγαλύτερες επιπτώσεις στις κατηγορίες Περιβαλλοντική διατηρησιμό-
τητα, Έμφαση στην ανάπτυξη του τουρισμού, Υποδομή μεταφορών εδά-
φους, Φιλοξενία και αποδοχή ξένων και Πολιτισμικοί πόροι, που με τον ένα
ή τον άλλο τρόπο μπορεί να αποδοθεί στην έλλειψη πόρων λόγω δημοσιο-
νομικής προσαρμογής, στις απεργίες και στην αρνητική εικόνα που δημιουρ-
Competitiveness Report 2013» για την ανταγωνιστικότητα του τουρισμού
παγκοσμίως του World Economic Forum, η Ελλάδα καταλαμβάνει την 32η
θέση σε 140 χώρες, έχοντας υποβαθμισθεί από την 224η θέση σε 130
χώρες που είχε το 2008, κυρίως λόγω της επιδράσεως που ασκεί η οικονομι-
κή κρίση στην τουριστική εικόνα της Ελλάδος. Στον Πίνακα 1, παρουσιάζο-
νται οι επιδόσεις της Ελλάδος στους κύριους παράγοντες που λαμβάνονται
υπόψη για την κατάρτιση της κατάταξης ανταγωνιστικότητας, σε σχέση με
τις τρεις καλύτερες χώρες παγκοσμίως και σε σχέση με τις τρεις ανταγωνί-
στριες χώρες της Ελλάδος, την Ιταλία, την Ισπανία και την Τουρκία. Η Ελλά-
δα έχει σχετικά πολύ καλές επιδόσεις στην Υποδομή τουρισμού (κυρίως
καταλύματα) που είναι 3η παγκοσμίως, στην Υγεία και κανόνες υγιεινής (για-
τροί, νοσοκομεία, δημοτική καθαριότητα, πόσιμο νερό), όπου είναι 13η
παγκοσμίως, στην Υποδομή αερομεταφορών, όπου είναι 20η παγκοσμίως
και στους Πολιτισμικούς πόρους, όπου είναι 25η παγκοσμίως. Οι χειρότερες
επιδόσεις είναι στους Κανόνες και ρυθμίσεις (98η), Περιβαλλοντική διατηρη-
σιμότητα (72η), Τάξη και ασφάλεια (69η), Υποδομή μεταφορών εδάφους
(58η), Φιλοξενία και αποδοχή ξένων (55η) και στους Ανθρώπινους πόρους
(50η). Συγκριτικά με τις ανταγωνίστριες προς την Ελλάδα χώρες, σημειώνε-
ται ότι στον γενικό δείκτη ανταγωνιστικότητας, απέχουμε παρασάγγας από
την Ισπανία, που είναι 4η στην παγκόσμια κατάταξη, αλλά όχι και τόσο από
την Ιταλία (26η). Παρ' όλα αυτά, είμαστε σε ανώτερη θέση από την Ισπανία
στην Υποδομή τουρισμού και στην Υγεία και κανόνες υγιεινής, και από την
Ιταλία στους Κανόνες και ρυθμίσεις, Υγεία και κανόνες υγιεινής, Έμφαση
στην ανάπτυξη του τουρισμού και στην Υποδομή αερομεταφορών. Τέλος,
στους Πολιτισμικούς πόρους (κυρίως ιστορικά αξιοθέατα, αθλητικά στάδια,
διεθνείς εκθέσεις κ.λπ.), η Ελλάδα ευρίσκεται σε κατώτερη θέση (25η) από
την Ισπανία (1η), την Ιταλία (7η) αλλά και την Τουρκία (19η)!
Στον Πίνακα 2, γίνεται μία προσπάθεια να απεικονισθεί η επίπτωση της κρί-
σεως στην ανταγωνιστικότητα του ελληνικού τουρισμού με βάση τα στοι-
χεία του World Economic Forum. Όντως, η επίδοση της Ελλάδος έχει εξα-
σθενίσει, με άριστα το 7, από το 4,9 στο 4,8, ενώ στις ανταγωνίστριες
χώρες, οι επιδόσεις έχουν ενισχυθεί. Παρ' όλα αυτά, είναι ενδιαφέρον ότι
σε ορισμένους υποδείκτες ανταγωνιστικότητας, η επίδοση της Ελλάδος
ήταν καλύτερη το 2013 σε σχέση με το 2008, όπως στην Τάξη και ασφά-
λεια (κυρίως λόγω μειώσεως των οδικών τροχαίων ατυχημάτων παρά την
χειρότερη επίδοση στην εγκληματικότητα και το κόστος της βίας και της
τρομοκρατίας για τις επιχειρήσεις), στην Υποδομή αερομεταφορών (κυρί-
ως λόγω αυξήσεως των αεροπορικών εταιριών που δραστηριοποιούνται
προς την Ελλάδα και παρά την χειροτέρευση στην ποιότητα της υποδομής
και στο διεθνές δίκτυο μεταφορών), στην Υποδομή τουρισμού (κυρίως
λόγω της μεγαλύτερης προσφοράς καταλυμάτων) και στην Τεχνολογία
πληροφορικής και επικοινωνιών (κυρίως λόγω της εξαπλώσεως του Διαδι-
κτύου). Σε όλους τους υπόλοιπους υποδείκτες, υπάρχει χειροτέρευση με
τις μεγαλύτερες επιπτώσεις στις κατηγορίες Περιβαλλοντική διατηρησιμό-
τητα, Έμφαση στην ανάπτυξη του τουρισμού, Υποδομή μεταφορών εδά-
φους, Φιλοξενία και αποδοχή ξένων και Πολιτισμικοί πόροι, που με τον ένα
ή τον άλλο τρόπο μπορεί να αποδοθεί στην έλλειψη πόρων λόγω δημοσιο-
νομικής προσαρμογής, στις απεργίες και στην αρνητική εικόνα που δημιουρ-
γείται στο εξωτερικό από τις βίαιες διαδηλώσεις στα αστικά κέντρα. Στην
Ελλάδα γνωρίζουμε από πρώτο χέρι τις καταστροφικές συνέπειες για τον
τουρισμό από την μετάδοση σε όλα τα μήκη και πλάτη της υφηλίου των τηλε-
οπτικών εικόνων από τις ζημιές στα καταστήματα και την δημόσια περιουσία
στην Αθήνα, όταν ειρηνικές διαδηλώσεις εκτρέπονται του σκοπού τους.
Σε μία άλλη ακαδημαϊκή μελέτη για την ανταγωνιστικότητα του τουρισμού
κατηγοριοποιούνται και ποσοτικοποιούνται, στην βάση ερωτηματολογίων
προς εμπειρογνώμονες που ασχολούνται με τον τουρισμό, οι παράγοντες
που προσδιορίζουν την ανταγωνιστικότητα ενός τουριστικού προορισμού.
Στους Πίνακες 1 και 2 παρουσιάζονται τα αποτελέσματα μελέτης για τους
παράγοντες που επηρεάζουν την ανταγωνιστικότητα του τουριστικού προ-
ϊόντος ενός προορισμού. Κατ' αρχάς, είναι σημαντικό να αναφερθεί (Πίνα-
κας 3) ότι κατά ποσοστό 60% η ανταγωνιστικότητα ενός προορισμού στη-
ρίζεται σε συγκριτικά πλεονεκτήματα (διαθέσιμοι παραγωγικοί συντελε-
στές), ένα ποσοστό 17% σε ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα (αποτελεσματι-
κή κατανομή των παραγωγικών συντελεστών), ένα 12% στο management
του τουριστικού κλάδου και το υπόλοιπο 11% επηρεάζεται από το εξωτε-
ρικό και εσωτερικό περιβάλλον.
Ελλάδα γνωρίζουμε από πρώτο χέρι τις καταστροφικές συνέπειες για τον
τουρισμό από την μετάδοση σε όλα τα μήκη και πλάτη της υφηλίου των τηλε-
οπτικών εικόνων από τις ζημιές στα καταστήματα και την δημόσια περιουσία
στην Αθήνα, όταν ειρηνικές διαδηλώσεις εκτρέπονται του σκοπού τους.
Σε μία άλλη ακαδημαϊκή μελέτη για την ανταγωνιστικότητα του τουρισμού
κατηγοριοποιούνται και ποσοτικοποιούνται, στην βάση ερωτηματολογίων
προς εμπειρογνώμονες που ασχολούνται με τον τουρισμό, οι παράγοντες
που προσδιορίζουν την ανταγωνιστικότητα ενός τουριστικού προορισμού.
Στους Πίνακες 1 και 2 παρουσιάζονται τα αποτελέσματα μελέτης για τους
παράγοντες που επηρεάζουν την ανταγωνιστικότητα του τουριστικού προ-
ϊόντος ενός προορισμού. Κατ' αρχάς, είναι σημαντικό να αναφερθεί (Πίνα-
κας 3) ότι κατά ποσοστό 60% η ανταγωνιστικότητα ενός προορισμού στη-
ρίζεται σε συγκριτικά πλεονεκτήματα (διαθέσιμοι παραγωγικοί συντελε-
στές), ένα ποσοστό 17% σε ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα (αποτελεσματι-
κή κατανομή των παραγωγικών συντελεστών), ένα 12% στο management
του τουριστικού κλάδου και το υπόλοιπο 11% επηρεάζεται από το εξωτε-
ρικό και εσωτερικό περιβάλλον.
Αναλύοντας, όμως, σε περισσότερο βάθος τους παράγοντες που επηρεά-
ζουν την ανταγωνιστικότητα του προορισμού (Πίνακας 4), προκύπτει ότι ο
πιο σημαντικός παράγοντας είναι η πολιτισμική κληρονομιά (23,1%), με
την συμμετοχή της ιστορίας σε 11% και των εκδηλώσεων/φεστιβάλ σε 5%.
Ακολουθούν κατά σειρά σπουδαιότητας τα φυσικά/γεωγραφικά χαρακτη-
ριστικά του προορισμού (14,7%), με το τοπίο/τοπογραφία να συμμετέχουν
κατά 8,8% και το κλίμα κατά 4,1%, το management του τουρισμού (12%) η
διαθεσιμότητα κεφαλαίων (11,4%), το εξωτερικό/εσωτερικό περιβάλλον
(10,9%), οι ανθρώπινοι πόροι (7,1%), οι υποδομές (6,6%), το επίπεδο ανα-
πτύξεως (2,9%), τα τουριστικά πακέτα μίας στάσεως (2,6%), οι δημόσιες
ζουν την ανταγωνιστικότητα του προορισμού (Πίνακας 4), προκύπτει ότι ο
πιο σημαντικός παράγοντας είναι η πολιτισμική κληρονομιά (23,1%), με
την συμμετοχή της ιστορίας σε 11% και των εκδηλώσεων/φεστιβάλ σε 5%.
Ακολουθούν κατά σειρά σπουδαιότητας τα φυσικά/γεωγραφικά χαρακτη-
ριστικά του προορισμού (14,7%), με το τοπίο/τοπογραφία να συμμετέχουν
κατά 8,8% και το κλίμα κατά 4,1%, το management του τουρισμού (12%) η
διαθεσιμότητα κεφαλαίων (11,4%), το εξωτερικό/εσωτερικό περιβάλλον
(10,9%), οι ανθρώπινοι πόροι (7,1%), οι υποδομές (6,6%), το επίπεδο ανα-
πτύξεως (2,9%), τα τουριστικά πακέτα μίας στάσεως (2,6%), οι δημόσιες
υπηρεσίες/τράπεζες (1,7%) και μία πληθώρα άλλων παραγόντων με συνο-
λική συμμετοχή 7%.
Όσον αφορά στην Ελλάδα, τα αποτελέσματα αυτά καταδεικνύουν την
μεγάλη σημασία του ήλιου, της θάλασσας, του κλίματος, της ιστορίας,
των μνημείων και των παραδοσιακών εκδηλώσεων. Όλα αυτά τα βρήκαμε
δεν τα φτιάξαμε. Πρέπει, λοιπόν, να τα συντηρήσουμε για να προστατεύ-
σουμε την ελκυστικότητα της χώρας ως τουριστικού προορισμού. Η προ-
στασία του περιβάλλοντος, η αξιοποίηση των αρχαιολογικών χώρων και ο
εμπλουτισμός των τοπικών εκδηλώσεων προβάλλουν ως οι κύριες δράσεις
στον τομέα αυτό. Στην Ελλάδα, οι αρχαιολογικοί χώροι λειτουργούν κατά
το δοκούν των φυλάκων, οι οποίοι θεωρούν ότι μπορούν να κρατάνε τους
χώρους κλειστούς στο πλαίσιο διεκδικήσεως των συνδικαλιστικών τους
θεμάτων, απογοητεύοντας τουρίστες που έρχονται από τα πέρατα του
Κόσμου και δεν θα έχουν άλλη ευκαιρία να δουν τα θαύματα του ελληνι-
κού πολιτισμού. Υφίσταται, επίσης, μία μεγάλη απαξίωση των μουσείων,
και κυρίως στην περιφέρεια. Υπάρχουν θησαυροί που παραμένουν κατα-
χωνιασμένοι σε υπόγεια χωρίς να εκτίθενται ενώ και οι εκθεσιακοί χώροι
δεν προσφέρουν τα σύγχρονα ηλεκτρονικά μέσα ξεναγήσεως, που κάνουν
την επίσκεψη στο μουσείο μία εκπαιδευτική και ευχάριστη εμπειρία, για
λόγους απασχολήσεως των ξεναγών.
Στο τμήμα τουριστικού management, από τις 12 π.μ. συμβολή στην αντα-
γωνιστικότητα, οι κρατικοί φορείς προωθήσεως (π.χ. όπως στην Ελλάδα ο
ΕΟΤ, το Υπουργείο Τουρισμού) συμμετέχουν με 1,8 π.μ., οι συλλογικοί
επιχειρηματικοί φορείς προωθήσεως με 2,5 π.μ., το Marketing με 2,8 π.μ.,
η ποιότητα των υπηρεσιών με 2,2% και η παροχή πληροφορήσεως με
1,7%. Στο πλαίσιο αυτό, το εγχείρημα προβολής της Ελλάδος μέσω του
Marketing Greece, μίας νέας προσπάθειας από την πλευρά των τουριστι-
κών και διαφημιστικών επιχειρήσεων σε συνεργασία με τους κρατικούς
φορείς του τουρισμού, αναμένεται να αναδείξει ποικιλοτρόπως το brand
Ελλάδα μπορεί να αποδειχθεί μία πολύ καλή ιδέα για την ενίσχυση του
ελληνικού τουριστικού προϊόντος.
Εξίσου μεγάλη σημασία με το τουριστικό management έχει η διαθεσιμότη-
τα κεφαλαίων (11,4%). Για την ανάπτυξη του τουρισμού στην Ελλάδα, εξί-
σου σημαντικό με τις προσπάθειες προωθήσεως του προϊόντος που κατα-
βάλλουν ο φορείς του τουρισμού είναι η εισροή ξένων κεφαλαίων για
επενδύσεις στην Ελλάδα. Το τελευταίο συνδέεται άρρηκτα με το περιβάλ-
λον υποδοχής επενδύσεων στην χώρα μας, και κυρίως τις ρυθμίσεις στο
χωροταξικό και το πλέγμα αδειοδοτήσεων και των ποικίλων εμποδίων
εισόδου στον κλάδο που προστατεύουν την εγχώρια τουριστική βιομηχα-
νία από τον διεθνή ανταγωνισμό.
Σημαντικότατο, επίσης, είναι το εξωτερικό και εσωτερικό περιβάλλον
(10,9%). Στην περίπτωση της Ελλάδος, οι βίαιες διαδηλώσεις με τις εικό-
νες καταστροφής που αφήνουν πίσω τους, πλήττουν θανάσιμα την εικόνα
της Ελλάδος στο εξωτερικό και στρέφουν τους τουρίστες προς τους
ανταγωνιστές μας. Το ίδιο ενδεχομένως, σημαντικό αποτέλεσμα μπορεί να
ασκεί και η άνοδος ακραίων πολιτικών ή μη δυνάμεων και, κυρίως των
ρατσιστικών/ξενοφοβικών ομάδων και των αναρχικών/τρομοκρατικών σχη-
ματισμών. Το κόστος για τον τουρισμό είναι ανυπολόγιστο και η διαδικα-
λική συμμετοχή 7%.
Όσον αφορά στην Ελλάδα, τα αποτελέσματα αυτά καταδεικνύουν την
μεγάλη σημασία του ήλιου, της θάλασσας, του κλίματος, της ιστορίας,
των μνημείων και των παραδοσιακών εκδηλώσεων. Όλα αυτά τα βρήκαμε
δεν τα φτιάξαμε. Πρέπει, λοιπόν, να τα συντηρήσουμε για να προστατεύ-
σουμε την ελκυστικότητα της χώρας ως τουριστικού προορισμού. Η προ-
στασία του περιβάλλοντος, η αξιοποίηση των αρχαιολογικών χώρων και ο
εμπλουτισμός των τοπικών εκδηλώσεων προβάλλουν ως οι κύριες δράσεις
στον τομέα αυτό. Στην Ελλάδα, οι αρχαιολογικοί χώροι λειτουργούν κατά
το δοκούν των φυλάκων, οι οποίοι θεωρούν ότι μπορούν να κρατάνε τους
χώρους κλειστούς στο πλαίσιο διεκδικήσεως των συνδικαλιστικών τους
θεμάτων, απογοητεύοντας τουρίστες που έρχονται από τα πέρατα του
Κόσμου και δεν θα έχουν άλλη ευκαιρία να δουν τα θαύματα του ελληνι-
κού πολιτισμού. Υφίσταται, επίσης, μία μεγάλη απαξίωση των μουσείων,
και κυρίως στην περιφέρεια. Υπάρχουν θησαυροί που παραμένουν κατα-
χωνιασμένοι σε υπόγεια χωρίς να εκτίθενται ενώ και οι εκθεσιακοί χώροι
δεν προσφέρουν τα σύγχρονα ηλεκτρονικά μέσα ξεναγήσεως, που κάνουν
την επίσκεψη στο μουσείο μία εκπαιδευτική και ευχάριστη εμπειρία, για
λόγους απασχολήσεως των ξεναγών.
Στο τμήμα τουριστικού management, από τις 12 π.μ. συμβολή στην αντα-
γωνιστικότητα, οι κρατικοί φορείς προωθήσεως (π.χ. όπως στην Ελλάδα ο
ΕΟΤ, το Υπουργείο Τουρισμού) συμμετέχουν με 1,8 π.μ., οι συλλογικοί
επιχειρηματικοί φορείς προωθήσεως με 2,5 π.μ., το Marketing με 2,8 π.μ.,
η ποιότητα των υπηρεσιών με 2,2% και η παροχή πληροφορήσεως με
1,7%. Στο πλαίσιο αυτό, το εγχείρημα προβολής της Ελλάδος μέσω του
Marketing Greece, μίας νέας προσπάθειας από την πλευρά των τουριστι-
κών και διαφημιστικών επιχειρήσεων σε συνεργασία με τους κρατικούς
φορείς του τουρισμού, αναμένεται να αναδείξει ποικιλοτρόπως το brand
Ελλάδα μπορεί να αποδειχθεί μία πολύ καλή ιδέα για την ενίσχυση του
ελληνικού τουριστικού προϊόντος.
Εξίσου μεγάλη σημασία με το τουριστικό management έχει η διαθεσιμότη-
τα κεφαλαίων (11,4%). Για την ανάπτυξη του τουρισμού στην Ελλάδα, εξί-
σου σημαντικό με τις προσπάθειες προωθήσεως του προϊόντος που κατα-
βάλλουν ο φορείς του τουρισμού είναι η εισροή ξένων κεφαλαίων για
επενδύσεις στην Ελλάδα. Το τελευταίο συνδέεται άρρηκτα με το περιβάλ-
λον υποδοχής επενδύσεων στην χώρα μας, και κυρίως τις ρυθμίσεις στο
χωροταξικό και το πλέγμα αδειοδοτήσεων και των ποικίλων εμποδίων
εισόδου στον κλάδο που προστατεύουν την εγχώρια τουριστική βιομηχα-
νία από τον διεθνή ανταγωνισμό.
Σημαντικότατο, επίσης, είναι το εξωτερικό και εσωτερικό περιβάλλον
(10,9%). Στην περίπτωση της Ελλάδος, οι βίαιες διαδηλώσεις με τις εικό-
νες καταστροφής που αφήνουν πίσω τους, πλήττουν θανάσιμα την εικόνα
της Ελλάδος στο εξωτερικό και στρέφουν τους τουρίστες προς τους
ανταγωνιστές μας. Το ίδιο ενδεχομένως, σημαντικό αποτέλεσμα μπορεί να
ασκεί και η άνοδος ακραίων πολιτικών ή μη δυνάμεων και, κυρίως των
ρατσιστικών/ξενοφοβικών ομάδων και των αναρχικών/τρομοκρατικών σχη-
ματισμών. Το κόστος για τον τουρισμό είναι ανυπολόγιστο και η διαδικα-
σία επουλώσεως των πληγών μακρά και επίπονη. Ένα κομμάτι του τουρι-
στικού management πρέπει να αφιερώνεται και στην θεραπεία των τραυ-
μάτων που δέχεται το τουριστικό προϊόν από την βία και τις ομάδες που
την χρησιμοποιούν.
Οι ανθρώπινοι πόροι (7,1%) είναι και αυτοί σημαντικός παράγοντος για
την ανταγωνιστικότητα του τουρισμού. Η εκπαίδευση στα εμπορικά/τουρι-
στικά επαγγέλματα και η δυνατότητα καταρτίσεως στον τόπο εργασίας
συμβάλλουν στην διαμόρφωση καλής ποιότητας τουριστικού προϊόντος.
Συνεπώς, η ενίσχυση των Σχολών των τουριστικών επαγγελμάτων ξενοδο-
χειακών σπουδών, ξένων γλωσσών, μαγειρικής κ.λπ., καθώς και η δυνατό-
τητα πρακτικής εξασκήσεως των αποφοίτων στον τόπο δουλειάς, είναι εκ
των ων ουκ άνευ για την τόνωση του ανταγωνισμού του τουριστικού μας
προορισμού.
Οι υποδομές (6,6%) παίζουν εξίσου σημαντικό ρόλο με τους ανθρώπινους
πόρους, με την προσβασιμότητα (π.χ. σύνδεση αεροδρομίου με τον τελικό
προορισμό) και τα καταλύματα (π.χ. ξενοδοχεία με θέα ή με μοναδική
εμπειρία παραμονής) να έχουν την μεγαλύτερη συμμετοχή στην διαμόρ-
φωση του ανταγωνιστικού προϊόντος, χωρίς να υποεκτιμάται η σημασία
των μεταφορών (λεωφορεία, ταξί, καράβια, τραίνα, αεροπλάνα).
Οι υπόλοιποι παράγοντες έχουν μικρότερη στάθμιση χωρίς να θεωρούνται
ασήμαντοι. Για παράδειγμα, η διαθεσιμότητα τουριστικών πακέτων μίας
στάσεως συμμετέχει με 2,6% στην ανταγωνιστικότητα του τουριστικού
προϊόντος και δεν μπορεί να αγνοηθεί. Η λεπτομερής παρουσίαση όλων
των παραγόντων περιλαμβάνεται στον Πίνακα Α στο Παράρτημα.
Οι μελέτες που παρουσιάσθηκαν στο κεφάλαιο αυτό είναι χρήσιμες κυρί-
ως για τους ασκούντες πολιτική στον τομέα του τουρισμού, καθώς και για
τους ανθρώπους που δραστηριοποιούνται στον κλάδο αυτό της οικονομί-
ας. Το γενικό συμπέρασμα που προκύπτει από τις μελέτες αυτές είναι ότι
υπάρχουν πολλοί τομείς με μεγάλα περιθώρια βελτιώσεως, και εκεί είναι
που πρέπει να κατευθυνθούν οι πόροι που είναι διαθέσιμοι, ενώ υπάρχουν
άλλοι τομείς, όπως η τουριστική υποδομή παραδείγματος χάριν, που είμα-
στε στις πρώτες θέσεις παγκοσμίως, όπου φαίνεται ότι έχουν κτισθεί
πολλά καταλύματα που καταδικάζουν την χώρα στην εξειδίκευση του μαζι-
κού τουρισμού, κάτι που προφανώς πρέπει να αλλάξει. Έχουμε γεμίσει
δωμάτια και έχουμε αφήσει τα Ξενία, τα κομψοτεχνήματα αυτά της τουρι-
στική υποδομής, να ρημάξουν κυριολεκτικά, καθώς το κράτος αποδεικνύε-
ται για πολλοστή φορά ανίκανο να διαχειρισθεί την δημόσια περιουσία.
Στο υπόλοιπο άρθρο, γίνεται μία προσπάθεια να αναλυθούν οι τρόποι με
τους οποίους ο ελληνικός τουριστικός προορισμός μπορεί να αναβαπτι-
σθεί ποιοτικά και να γίνει ένας πόλος ευημερίας στο νέο αναπτυξιακό πρό-
τυπο που διαμορφώνεται.
Για δεκαετίες, εμείς οι Έλληνες αντλούμε πρόσοδο εκμεταλλευόμενοι τον
ήλιο, την θάλασσα και την Ακρόπολη, όπως οι Αιγύπτιοι εκμεταλλεύονται
τις Πυραμίδες και το κανάλι του Σουέζ, που έτυχε να ευρίσκονται εκεί που
ευρίσκονται. Ο ορισμός της προσόδου είναι το εισόδημα που προσπορίζε-
ται κάποιος χωρίς να δουλεύει, χωρίς να επενδύει, όπως κάποιος που νοι-κιάζει τα κτήματα του, ή κάποιος μόνιμος δημόσιος υπάλληλος που βρέ-
ξει-χιονίσει θα πληρωθεί στο τέλος του μήνα. Το προίκισμα μίας χώρας με
φυσικά πλεονεκτήματα δεν μετατρέπεται αυτόματα σε εισόδημα και ευη-
μερία, εάν οι κάτοικοί της επαφίενται στον προσπορισμό κάποιας προσό-
δου χωρίς να νοιάζονται και να επενδύουν για το μέλλον. Πολλές φορές
δε η ενασχόληση μόνον με τον «εύκολο» τουρισμό αποτελεί φραγμό για
την ανάπτυξη άλλων σημαντικών κλάδων. Το ότι δεν έχει εκβιομηχανισθεί
η χώρα δεν είναι τυχαίο.
Ίσως έχει έρθει η ώρα να μετατρέψουμε το μεγάλο πλεονέκτημα που
έχουμε σε πραγματική πηγή αναπτύξεως, ειδικά σήμερα που αναζητούμε
τρόπο για την έξοδο της χώρας από την μεγαλύτερη οικονομική κρίση της
ιστορίας μας. Ο τουρισμός μπορεί κάλλιστα να αναδειχθεί σε κλάδο στρα-
τηγικής σημασίας και να παίξει τον ρόλο της ατμομηχανής που οδηγεί το
τραίνο της εθνικής οικονομίας προς τα εμπρός. Κάτι που δεν έγινε στην
δεκαετία του 2000. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι το 2000 κατεγράφησαν €10
δισ. εισπράξεις στο ταξιδιωτικό ισοζύγιο εξωτερικών συναλλαγών και 13
εκατ. αφίξεις μη κατοίκων (€769 ανά κεφαλή). Το 2010 είχαμε €9,6 δισ.
εισπράξεις και 15 εκατ. αφίξεις. Οι εισπράξεις έφθασαν στο ανώτατο
σημείο (€11,6 δισ.) το 2006 και οι αφίξεις (19 εκατ.) το 2007. Το 2012 εκτι-
μάται ότι οι εισπράξεις θα ανέλθουν σε €10,3 δισ. και οι αφίξεις σε 16,1
εκατ. (€640 ανά κεφαλή). Είναι, λοιπόν, προφανές ότι σε μία από τις πιο
δυναμικές δεκαετίες της παγκόσμιας οικονομίας, ο τουρισμός ως κλάδος
της ελληνικής οικονομίας χαρακτηρίσθηκε από σχετική στασιμότητα. Οι
προσπάθειες των Αρχών τουριστικής πολιτικής δυστυχώς περιορίσθηκαν
κυρίως στην διαχείριση διαφημιστικών κονδυλίων στον χώρο του τουρι-
σμού, αν και έγιναν και διάφορες παρεμβάσεις στο θεσμικό πλαίσιο, περι-
ορισμένης όμως επιπτώσεως στην ανάπτυξη των δυνατοτήτων μεγεθύνσε-
ως του τουριστικού προϊόντος από την πλευρά της προσφοράς. Η βαριά
βιομηχανία της Ελλάδος αποδεικνύεται ότι είναι όχι μόνο βαριά, αλλά και
δυσκίνητη, χωρίς δυναμισμό και καινοτομία.
Η επανατοποθέτηση, λοιπόν, του τουριστικού προϊόντος της χώρας σε
νέα, και καθοριστική για την ανάπτυξη, βάση δεν συμβαδίζει με δράσεις
οριακού χαρακτήρα που αυξάνουν την προστιθέμενη αξία στον τουρισμό
grosso modo με τους ίδιους ρυθμούς που επεκτείνεται η υπόλοιπη οικονο-
μία. Η άμεση και έμμεση επίδραση του τουρισμού στην οικονομία, μετά
την έξοδο από την κρίση, μπορεί να επανέλθει στο 17% του ΑΕΠ που ήταν
το 2000, από 15% του ΑΕΠ που είναι περίπου σήμερα. Αυτό δεν είναι,
όμως, αρκετό. Για να αυξηθεί η συμμετοχή του τουρισμού στην οικονομία
στα επόμενα χρόνια και να αναδειχθεί ο τουρισμός σε κυρίαρχο στόχο του
αναπτυξιακού προτύπου, θα πρέπει αφενός οι τοπικές κοινωνίες να
συστρατευθούν στην επιδίωξη, και να εναρμονισθούν με τις ανάγκες, ενός
πιο εξωστρεφούς τρόπου οργανώσεως και λειτουργίας της οικονομίας,
και αφετέρου το κέντρο να αλλάξει φιλοσοφία παραγωγής και προωθήσε-
ως του τουριστικού προϊόντος.
Έχουμε στα χέρια μας την ανεπανάληπτη ευκαιρία, που παραμένει εν πολ-
λοίς ανεκμετάλλευτη, να αξιοποιήσουμε την γεωγραφική μας θέση και να
γίνουμε μία ισχυρή και ευημερούσα οικονομία. Υπάρχουν, όμως, πολλοίστις τοπικές κυρίως κοινωνίες που, φοβούμενοι τον ανταγωνισμό και το
μέλλον, επιλέγουν πεισματικά την ασφάλεια της συνήθειας και της ακινη-
σίας, και των δοκιμασμένων, αλλά χαμηλής αποτελεσματικότητας, λύσε-
ων. Εξασφαλίζουν, έτσι, την διατήρηση του status quo για τους εαυτούς
τους, καταδικάζουν, όμως, την Ελλάδα στην στασιμότητα. Με το να επιλέ-
γουμε να μην γίνουν επενδύσεις π.χ. για να βαθύνει το λιμάνι και να μπο-
ρεί να δέχεται κρουαζιερόπλοια (γιατί οι επισκέπτες θα τρώνε μέσα στο
πλοίο και όχι στα ξενοδοχεία και τα μαγαζιά της παραλίας), με το να μην
επιτρέπουμε να γίνουν έργα σε νέες περιοχές που έχουν προοπτικές ανα-
πτύξεως (γιατί θα μειωθεί η τουριστική κίνηση στις ήδη αναπτυγμένες
περιοχές), με το να μην αφήνουμε να φτιαχτεί δρόμος, ανεξαρτήτως φόρ-
του κινήσεως, που να περνάει έξω από το χωριό που έχει χάσει πλέον την
γραφικότητά του (για να αγοράζει κάτι όποιος σταματάει περνώντας από
εκεί), κ.ο.κ., με όλους αυτούς τους τρόπους κρατάμε πίσω την ανάπτυξη.
Με λίγα λόγια, με το να προστατεύουμε τις προσόδους που απολαμβά-
νουμε χωρίς να μπορούμε να δούμε τους εαυτούς μας στο κάδρο μίας
διευρυμένης ευημερίας στο μέλλον, στην ουσία οδηγούμε τα παιδιά μας
και τις επόμενες γενιές σε περιθωριοποίηση, σε έναν κόσμο που συνεχώς
μικραίνει και συμπιέζει τις ευκαιρίες των κλειστών κοινωνιών.
Για να μπουν, όμως, στην άκρη τα μικροσυμφέροντα και οι παγιωμένες
καταστάσεις και αντιλήψεις, θα πρέπει να πεισθούν όσοι ορθώνουν εμπό-
δια στον ανταγωνισμό, ότι θα έχουν συμμετοχή στις μελλοντικές αποδό-
σεις από την αλλαγή του αναπτυξιακού προτύπου, και ότι το τυχόν βραχυ-
πρόθεσμο κόστος προσαρμογής θα αντισταθμισθεί γρήγορα από το μεσο-
μακροπρόθεσμο όφελος της απογειώσεως της αναπτυξιακής διαδικασίας.
Λόγω της υπέρμετρης εξαρτήσεως των τοπικών κοινωνιών από το κέντρο,
υπάρχει σήμερα μία διάσπαρτη καχυποψία απέναντι σε τυχόν κεντρικές
αποφάσεις που ανατρέπουν τον παραδοσιακό τρόπο λειτουργίας της
οικονομίας στο τοπικό επίπεδο. Για να απογαλακτισθούν, λοιπόν, οι τοπι-
κές κοινωνίες και να αρχίσουν να βλέπουν τις ευκαιρίες στα προβλήματα
και όχι το ανάποδο, θα μπορούσαν να αποκτήσουν το δικαίωμα, εντός
κάποιων ορίων, να αποφασίζουν οι ίδιες για το είδος του χωροταξικού
σχεδιασμού που θα ήθελαν να εφαρμόσουν. Ας αναλάβουν την ευθύνη για
το περιβάλλον στο οποίο θέλουν να ζήσουν και το είδος των οικιστικών και
επιχειρηματικών μονάδων που θέλουν να προσελκύσουν στην περιοχή
τους. Ας δοθεί ένα τέλος στον Μεγάλο Αδελφό που από το κέντρο κινεί τα
νήματα και ξέρει τι πρέπει, και τι δεν πρέπει, να κτισθεί στις τοπικές κοινω-
νίες. Εάν επιλέξουν την στασιμότητα, θα δουν γειτονικές περιοχές να ανα-
πτύσσονται και να προοδεύουν. Αργά ή γρήγορα θα μπουν όλοι στο ίδιο
καράβι των αλλαγών και της προόδου. Τέτοιου είδους παρεμβάσεις μπο-
ρούν ενδεχομένως να απελευθερώσουν τεράστιες δημιουργικές δυνάμεις
και να οδηγήσουν σε ρυθμούς αναπτύξεως που δεν τους έχουμε ούτε καν
φαντασθεί.
Παραδοσιακά, στην Ελλάδα εστιάζαμε πάντοτε στην προώθηση του τουρι-
στικού μας προϊόντος ως μίας χώρας με ωραίες παραλίες, γαλάζιο ουρα-
νό, καθαρή θάλασσα, φιλόξενους ανθρώπους, αρχαιότητες, κ.λπ. Καμμία
αντίρρηση. Αλλά είναι σαν να δείχνουμε στον δυνητικό αγοραστή το σπίτι
στικού management πρέπει να αφιερώνεται και στην θεραπεία των τραυ-
μάτων που δέχεται το τουριστικό προϊόν από την βία και τις ομάδες που
την χρησιμοποιούν.
Οι ανθρώπινοι πόροι (7,1%) είναι και αυτοί σημαντικός παράγοντος για
την ανταγωνιστικότητα του τουρισμού. Η εκπαίδευση στα εμπορικά/τουρι-
στικά επαγγέλματα και η δυνατότητα καταρτίσεως στον τόπο εργασίας
συμβάλλουν στην διαμόρφωση καλής ποιότητας τουριστικού προϊόντος.
Συνεπώς, η ενίσχυση των Σχολών των τουριστικών επαγγελμάτων ξενοδο-
χειακών σπουδών, ξένων γλωσσών, μαγειρικής κ.λπ., καθώς και η δυνατό-
τητα πρακτικής εξασκήσεως των αποφοίτων στον τόπο δουλειάς, είναι εκ
των ων ουκ άνευ για την τόνωση του ανταγωνισμού του τουριστικού μας
προορισμού.
Οι υποδομές (6,6%) παίζουν εξίσου σημαντικό ρόλο με τους ανθρώπινους
πόρους, με την προσβασιμότητα (π.χ. σύνδεση αεροδρομίου με τον τελικό
προορισμό) και τα καταλύματα (π.χ. ξενοδοχεία με θέα ή με μοναδική
εμπειρία παραμονής) να έχουν την μεγαλύτερη συμμετοχή στην διαμόρ-
φωση του ανταγωνιστικού προϊόντος, χωρίς να υποεκτιμάται η σημασία
των μεταφορών (λεωφορεία, ταξί, καράβια, τραίνα, αεροπλάνα).
Οι υπόλοιποι παράγοντες έχουν μικρότερη στάθμιση χωρίς να θεωρούνται
ασήμαντοι. Για παράδειγμα, η διαθεσιμότητα τουριστικών πακέτων μίας
στάσεως συμμετέχει με 2,6% στην ανταγωνιστικότητα του τουριστικού
προϊόντος και δεν μπορεί να αγνοηθεί. Η λεπτομερής παρουσίαση όλων
των παραγόντων περιλαμβάνεται στον Πίνακα Α στο Παράρτημα.
Οι μελέτες που παρουσιάσθηκαν στο κεφάλαιο αυτό είναι χρήσιμες κυρί-
ως για τους ασκούντες πολιτική στον τομέα του τουρισμού, καθώς και για
τους ανθρώπους που δραστηριοποιούνται στον κλάδο αυτό της οικονομί-
ας. Το γενικό συμπέρασμα που προκύπτει από τις μελέτες αυτές είναι ότι
υπάρχουν πολλοί τομείς με μεγάλα περιθώρια βελτιώσεως, και εκεί είναι
που πρέπει να κατευθυνθούν οι πόροι που είναι διαθέσιμοι, ενώ υπάρχουν
άλλοι τομείς, όπως η τουριστική υποδομή παραδείγματος χάριν, που είμα-
στε στις πρώτες θέσεις παγκοσμίως, όπου φαίνεται ότι έχουν κτισθεί
πολλά καταλύματα που καταδικάζουν την χώρα στην εξειδίκευση του μαζι-
κού τουρισμού, κάτι που προφανώς πρέπει να αλλάξει. Έχουμε γεμίσει
δωμάτια και έχουμε αφήσει τα Ξενία, τα κομψοτεχνήματα αυτά της τουρι-
στική υποδομής, να ρημάξουν κυριολεκτικά, καθώς το κράτος αποδεικνύε-
ται για πολλοστή φορά ανίκανο να διαχειρισθεί την δημόσια περιουσία.
Στο υπόλοιπο άρθρο, γίνεται μία προσπάθεια να αναλυθούν οι τρόποι με
τους οποίους ο ελληνικός τουριστικός προορισμός μπορεί να αναβαπτι-
σθεί ποιοτικά και να γίνει ένας πόλος ευημερίας στο νέο αναπτυξιακό πρό-
τυπο που διαμορφώνεται.
Για δεκαετίες, εμείς οι Έλληνες αντλούμε πρόσοδο εκμεταλλευόμενοι τον
ήλιο, την θάλασσα και την Ακρόπολη, όπως οι Αιγύπτιοι εκμεταλλεύονται
τις Πυραμίδες και το κανάλι του Σουέζ, που έτυχε να ευρίσκονται εκεί που
ευρίσκονται. Ο ορισμός της προσόδου είναι το εισόδημα που προσπορίζε-
ται κάποιος χωρίς να δουλεύει, χωρίς να επενδύει, όπως κάποιος που νοι-κιάζει τα κτήματα του, ή κάποιος μόνιμος δημόσιος υπάλληλος που βρέ-
ξει-χιονίσει θα πληρωθεί στο τέλος του μήνα. Το προίκισμα μίας χώρας με
φυσικά πλεονεκτήματα δεν μετατρέπεται αυτόματα σε εισόδημα και ευη-
μερία, εάν οι κάτοικοί της επαφίενται στον προσπορισμό κάποιας προσό-
δου χωρίς να νοιάζονται και να επενδύουν για το μέλλον. Πολλές φορές
δε η ενασχόληση μόνον με τον «εύκολο» τουρισμό αποτελεί φραγμό για
την ανάπτυξη άλλων σημαντικών κλάδων. Το ότι δεν έχει εκβιομηχανισθεί
η χώρα δεν είναι τυχαίο.
Ίσως έχει έρθει η ώρα να μετατρέψουμε το μεγάλο πλεονέκτημα που
έχουμε σε πραγματική πηγή αναπτύξεως, ειδικά σήμερα που αναζητούμε
τρόπο για την έξοδο της χώρας από την μεγαλύτερη οικονομική κρίση της
ιστορίας μας. Ο τουρισμός μπορεί κάλλιστα να αναδειχθεί σε κλάδο στρα-
τηγικής σημασίας και να παίξει τον ρόλο της ατμομηχανής που οδηγεί το
τραίνο της εθνικής οικονομίας προς τα εμπρός. Κάτι που δεν έγινε στην
δεκαετία του 2000. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι το 2000 κατεγράφησαν €10
δισ. εισπράξεις στο ταξιδιωτικό ισοζύγιο εξωτερικών συναλλαγών και 13
εκατ. αφίξεις μη κατοίκων (€769 ανά κεφαλή). Το 2010 είχαμε €9,6 δισ.
εισπράξεις και 15 εκατ. αφίξεις. Οι εισπράξεις έφθασαν στο ανώτατο
σημείο (€11,6 δισ.) το 2006 και οι αφίξεις (19 εκατ.) το 2007. Το 2012 εκτι-
μάται ότι οι εισπράξεις θα ανέλθουν σε €10,3 δισ. και οι αφίξεις σε 16,1
εκατ. (€640 ανά κεφαλή). Είναι, λοιπόν, προφανές ότι σε μία από τις πιο
δυναμικές δεκαετίες της παγκόσμιας οικονομίας, ο τουρισμός ως κλάδος
της ελληνικής οικονομίας χαρακτηρίσθηκε από σχετική στασιμότητα. Οι
προσπάθειες των Αρχών τουριστικής πολιτικής δυστυχώς περιορίσθηκαν
κυρίως στην διαχείριση διαφημιστικών κονδυλίων στον χώρο του τουρι-
σμού, αν και έγιναν και διάφορες παρεμβάσεις στο θεσμικό πλαίσιο, περι-
ορισμένης όμως επιπτώσεως στην ανάπτυξη των δυνατοτήτων μεγεθύνσε-
ως του τουριστικού προϊόντος από την πλευρά της προσφοράς. Η βαριά
βιομηχανία της Ελλάδος αποδεικνύεται ότι είναι όχι μόνο βαριά, αλλά και
δυσκίνητη, χωρίς δυναμισμό και καινοτομία.
Η επανατοποθέτηση, λοιπόν, του τουριστικού προϊόντος της χώρας σε
νέα, και καθοριστική για την ανάπτυξη, βάση δεν συμβαδίζει με δράσεις
οριακού χαρακτήρα που αυξάνουν την προστιθέμενη αξία στον τουρισμό
grosso modo με τους ίδιους ρυθμούς που επεκτείνεται η υπόλοιπη οικονο-
μία. Η άμεση και έμμεση επίδραση του τουρισμού στην οικονομία, μετά
την έξοδο από την κρίση, μπορεί να επανέλθει στο 17% του ΑΕΠ που ήταν
το 2000, από 15% του ΑΕΠ που είναι περίπου σήμερα. Αυτό δεν είναι,
όμως, αρκετό. Για να αυξηθεί η συμμετοχή του τουρισμού στην οικονομία
στα επόμενα χρόνια και να αναδειχθεί ο τουρισμός σε κυρίαρχο στόχο του
αναπτυξιακού προτύπου, θα πρέπει αφενός οι τοπικές κοινωνίες να
συστρατευθούν στην επιδίωξη, και να εναρμονισθούν με τις ανάγκες, ενός
πιο εξωστρεφούς τρόπου οργανώσεως και λειτουργίας της οικονομίας,
και αφετέρου το κέντρο να αλλάξει φιλοσοφία παραγωγής και προωθήσε-
ως του τουριστικού προϊόντος.
Έχουμε στα χέρια μας την ανεπανάληπτη ευκαιρία, που παραμένει εν πολ-
λοίς ανεκμετάλλευτη, να αξιοποιήσουμε την γεωγραφική μας θέση και να
γίνουμε μία ισχυρή και ευημερούσα οικονομία. Υπάρχουν, όμως, πολλοίστις τοπικές κυρίως κοινωνίες που, φοβούμενοι τον ανταγωνισμό και το
μέλλον, επιλέγουν πεισματικά την ασφάλεια της συνήθειας και της ακινη-
σίας, και των δοκιμασμένων, αλλά χαμηλής αποτελεσματικότητας, λύσε-
ων. Εξασφαλίζουν, έτσι, την διατήρηση του status quo για τους εαυτούς
τους, καταδικάζουν, όμως, την Ελλάδα στην στασιμότητα. Με το να επιλέ-
γουμε να μην γίνουν επενδύσεις π.χ. για να βαθύνει το λιμάνι και να μπο-
ρεί να δέχεται κρουαζιερόπλοια (γιατί οι επισκέπτες θα τρώνε μέσα στο
πλοίο και όχι στα ξενοδοχεία και τα μαγαζιά της παραλίας), με το να μην
επιτρέπουμε να γίνουν έργα σε νέες περιοχές που έχουν προοπτικές ανα-
πτύξεως (γιατί θα μειωθεί η τουριστική κίνηση στις ήδη αναπτυγμένες
περιοχές), με το να μην αφήνουμε να φτιαχτεί δρόμος, ανεξαρτήτως φόρ-
του κινήσεως, που να περνάει έξω από το χωριό που έχει χάσει πλέον την
γραφικότητά του (για να αγοράζει κάτι όποιος σταματάει περνώντας από
εκεί), κ.ο.κ., με όλους αυτούς τους τρόπους κρατάμε πίσω την ανάπτυξη.
Με λίγα λόγια, με το να προστατεύουμε τις προσόδους που απολαμβά-
νουμε χωρίς να μπορούμε να δούμε τους εαυτούς μας στο κάδρο μίας
διευρυμένης ευημερίας στο μέλλον, στην ουσία οδηγούμε τα παιδιά μας
και τις επόμενες γενιές σε περιθωριοποίηση, σε έναν κόσμο που συνεχώς
μικραίνει και συμπιέζει τις ευκαιρίες των κλειστών κοινωνιών.
Για να μπουν, όμως, στην άκρη τα μικροσυμφέροντα και οι παγιωμένες
καταστάσεις και αντιλήψεις, θα πρέπει να πεισθούν όσοι ορθώνουν εμπό-
δια στον ανταγωνισμό, ότι θα έχουν συμμετοχή στις μελλοντικές αποδό-
σεις από την αλλαγή του αναπτυξιακού προτύπου, και ότι το τυχόν βραχυ-
πρόθεσμο κόστος προσαρμογής θα αντισταθμισθεί γρήγορα από το μεσο-
μακροπρόθεσμο όφελος της απογειώσεως της αναπτυξιακής διαδικασίας.
Λόγω της υπέρμετρης εξαρτήσεως των τοπικών κοινωνιών από το κέντρο,
υπάρχει σήμερα μία διάσπαρτη καχυποψία απέναντι σε τυχόν κεντρικές
αποφάσεις που ανατρέπουν τον παραδοσιακό τρόπο λειτουργίας της
οικονομίας στο τοπικό επίπεδο. Για να απογαλακτισθούν, λοιπόν, οι τοπι-
κές κοινωνίες και να αρχίσουν να βλέπουν τις ευκαιρίες στα προβλήματα
και όχι το ανάποδο, θα μπορούσαν να αποκτήσουν το δικαίωμα, εντός
κάποιων ορίων, να αποφασίζουν οι ίδιες για το είδος του χωροταξικού
σχεδιασμού που θα ήθελαν να εφαρμόσουν. Ας αναλάβουν την ευθύνη για
το περιβάλλον στο οποίο θέλουν να ζήσουν και το είδος των οικιστικών και
επιχειρηματικών μονάδων που θέλουν να προσελκύσουν στην περιοχή
τους. Ας δοθεί ένα τέλος στον Μεγάλο Αδελφό που από το κέντρο κινεί τα
νήματα και ξέρει τι πρέπει, και τι δεν πρέπει, να κτισθεί στις τοπικές κοινω-
νίες. Εάν επιλέξουν την στασιμότητα, θα δουν γειτονικές περιοχές να ανα-
πτύσσονται και να προοδεύουν. Αργά ή γρήγορα θα μπουν όλοι στο ίδιο
καράβι των αλλαγών και της προόδου. Τέτοιου είδους παρεμβάσεις μπο-
ρούν ενδεχομένως να απελευθερώσουν τεράστιες δημιουργικές δυνάμεις
και να οδηγήσουν σε ρυθμούς αναπτύξεως που δεν τους έχουμε ούτε καν
φαντασθεί.
Παραδοσιακά, στην Ελλάδα εστιάζαμε πάντοτε στην προώθηση του τουρι-
στικού μας προϊόντος ως μίας χώρας με ωραίες παραλίες, γαλάζιο ουρα-
νό, καθαρή θάλασσα, φιλόξενους ανθρώπους, αρχαιότητες, κ.λπ. Καμμία
αντίρρηση. Αλλά είναι σαν να δείχνουμε στον δυνητικό αγοραστή το σπίτι
μόνο απέξω, και όχι το εσωτερικό του. Καλός ο ήλιος και η θάλασσα αλλά
πρέπει να υπάρχουν και υποδομές. Πέραν του κλίματος και της γεωγραφι-
κής θέσεως-που τα βρήκαμε, δεν τα φτιάξαμε-πρέπει να υπάρχει και κάτι
πιο ουσιαστικό να προσφερθεί που να δελεάζει τον επισκέπτη και να αντα-
ποκρίνεται, με όσο το δυνατόν πιο άρτιο και δημιουργικό τρόπο, στις
πολύπλευρες και ιδιαίτερες ανάγκες του για αναψυχή, με την ευρεία
έννοια του όρου. Η Ελλάδα πάνω από όλα θα μπορούσε να γίνει προορι-
σμός υψηλής ζητήσεως για την ποιότητα ζωής, διασκεδάσεως, διαμονής
και επαγγελματικής εγκαταστάσεως, έτσι ώστε να προσελκύσει πρωτί-
στως ανθρώπους υψηλού εισοδηματικού επιπέδου, επιχειρηματίες, καλλι-
τέχνες, επιστήμονες, αθλητές κ.ο.κ. Ίσως έχει έρθει, επομένως, η ώρα να
κάνουμε την Ελλάδα τον πρώτο τουριστικό προορισμό προτιμήσεως στην
Ευρώπη και τη Μεσόγειο.
Στο πλαίσιο αυτό, η Ελλάδα μπορεί να γίνει όλο τον χρόνο πόλος έλξεως
ευκατάστατων Ευρωπαίων, αλλά και άλλων κατοίκων της ευρύτερης
περιοχής, ως τόπος υψηλού επιπέδου διαβιώσεως, μορφώσεως, ψυχα-
γωγίας, διασκεδάσεως και αναψυχής. Είναι απαραίτητο, βεβαίως, να
δημιουργηθούν οι υποδομές αεροδρομίων και λιμανιών για να υποδέχο-
νται τα αεροπλάνα των μεγάλων αεροπορικών εταιριών και τα κρουαζιε-
ρόπλοια, καθώς και τα υδροπλάνα, τα ιδιωτικά jets και τα σκάφη αναψυ-
χής. Είναι εξίσου αναγκαίο να βελτιωθούν όλες οι υποδομές παροχής
υπηρεσιών συγκοινωνιών, μεταφορών, επικοινωνιών, υγείας, εκπαιδεύσε-
ως, μεταφορών, αθλήσεως, πολιτισμικής επικοινωνίας και διασκεδάσε-
ως. Εκ των ου άνευ, βεβαίως, είναι να μπορούν ανεμπόδιστα και μ ε
ασφάλεια νόμου να κτίζονται και να πωλούνται κατοικίες. Θα μπορούσαν,
επίσης, να οριοθετηθούν χωροταξικά και να πολεοδομηθούν περιοχές
κοντά σε αστικά κέντρα, για την εγκατάσταση εταιριών υψηλής τεχνολο-
γίας ή παροχής χρηματοπιστωτικών και άλλων υπηρεσιών, μαζί με πανε-
πιστήμια και ερευνητικά κέντρα, κ.ο.κ. Όλες οι πιο πάνω υποδομές μπο-
ρούν να γίνουν είτε με συμπράξεις δημόσιου και ιδιωτικού τομέα είτε
αμιγώς από τον ιδιωτικό τομέα, στον βαθμό, βέβαια, που συνδέονται με
επενδυτικά σχέδια ευρύτερης εμβέλειας, όπως οικιστικές αναπτύξεις για
την τρίτη ηλικία, θέρετρα θεματικού τουρισμού, ξενοδοχειακά συγκροτή-
ματα, τεχνολογικά πάρκα, αστικές και βιομηχανικές αναπτύξεις, κ.ο.κ.
Με τον τρόπο αυτό επενδύουμε «και σε μπετά και σε μυαλά». Είναι
λάθος να νομίζουμε ότι τα «μπετά» είναι το παρελθόν και τα «μυα λά» το
μέλλον. Η ζωή δεν κάνει άλματα. Ευκαιρίες υπάρχουν παντού και η ανά-
πτυξη είναι μία μακροχρόνια διαδικασία όπου το μέτρο και η ισορ ροπία
θα πρέπει να διαφυλάσσονται.
Μια παρένθεση εδώ. Επειδή συνήθως η ιστορία επαναλαμβάνεται σαν
φάρσα, δεν πρόκειται να θεωρηθεί εδώ ότι η Ελλάδα μπορεί να γίνει η
Φλόριντα ή η Silicon Valley της Ευρώπης. Όλα, όμως, στη ζωή είναι ζήτη-
μα μέτρου. Μπορούμε να διδαχθούμε πολλά και να πάρουμε κάτι από την
Φλόριντα και κάτι από την Silicon Valley. Οι δύο αυτές περιοχές του
Κόσμου είναι μοναδικές και δεν αναπαράγονται εύκολα σε άλλες χώρες. Η
Φλόριντα είναι κομμάτι των ΗΠΑ, ενός ενιαίου πολιτικού και οικονομικού
συνόλου, με έναν πληθυσμό που μιλά την ίδια γλώσσα και έχει κοινή εθνι-
πρέπει να υπάρχουν και υποδομές. Πέραν του κλίματος και της γεωγραφι-
κής θέσεως-που τα βρήκαμε, δεν τα φτιάξαμε-πρέπει να υπάρχει και κάτι
πιο ουσιαστικό να προσφερθεί που να δελεάζει τον επισκέπτη και να αντα-
ποκρίνεται, με όσο το δυνατόν πιο άρτιο και δημιουργικό τρόπο, στις
πολύπλευρες και ιδιαίτερες ανάγκες του για αναψυχή, με την ευρεία
έννοια του όρου. Η Ελλάδα πάνω από όλα θα μπορούσε να γίνει προορι-
σμός υψηλής ζητήσεως για την ποιότητα ζωής, διασκεδάσεως, διαμονής
και επαγγελματικής εγκαταστάσεως, έτσι ώστε να προσελκύσει πρωτί-
στως ανθρώπους υψηλού εισοδηματικού επιπέδου, επιχειρηματίες, καλλι-
τέχνες, επιστήμονες, αθλητές κ.ο.κ. Ίσως έχει έρθει, επομένως, η ώρα να
κάνουμε την Ελλάδα τον πρώτο τουριστικό προορισμό προτιμήσεως στην
Ευρώπη και τη Μεσόγειο.
Στο πλαίσιο αυτό, η Ελλάδα μπορεί να γίνει όλο τον χρόνο πόλος έλξεως
ευκατάστατων Ευρωπαίων, αλλά και άλλων κατοίκων της ευρύτερης
περιοχής, ως τόπος υψηλού επιπέδου διαβιώσεως, μορφώσεως, ψυχα-
γωγίας, διασκεδάσεως και αναψυχής. Είναι απαραίτητο, βεβαίως, να
δημιουργηθούν οι υποδομές αεροδρομίων και λιμανιών για να υποδέχο-
νται τα αεροπλάνα των μεγάλων αεροπορικών εταιριών και τα κρουαζιε-
ρόπλοια, καθώς και τα υδροπλάνα, τα ιδιωτικά jets και τα σκάφη αναψυ-
χής. Είναι εξίσου αναγκαίο να βελτιωθούν όλες οι υποδομές παροχής
υπηρεσιών συγκοινωνιών, μεταφορών, επικοινωνιών, υγείας, εκπαιδεύσε-
ως, μεταφορών, αθλήσεως, πολιτισμικής επικοινωνίας και διασκεδάσε-
ως. Εκ των ου άνευ, βεβαίως, είναι να μπορούν ανεμπόδιστα και μ ε
ασφάλεια νόμου να κτίζονται και να πωλούνται κατοικίες. Θα μπορούσαν,
επίσης, να οριοθετηθούν χωροταξικά και να πολεοδομηθούν περιοχές
κοντά σε αστικά κέντρα, για την εγκατάσταση εταιριών υψηλής τεχνολο-
γίας ή παροχής χρηματοπιστωτικών και άλλων υπηρεσιών, μαζί με πανε-
πιστήμια και ερευνητικά κέντρα, κ.ο.κ. Όλες οι πιο πάνω υποδομές μπο-
ρούν να γίνουν είτε με συμπράξεις δημόσιου και ιδιωτικού τομέα είτε
αμιγώς από τον ιδιωτικό τομέα, στον βαθμό, βέβαια, που συνδέονται με
επενδυτικά σχέδια ευρύτερης εμβέλειας, όπως οικιστικές αναπτύξεις για
την τρίτη ηλικία, θέρετρα θεματικού τουρισμού, ξενοδοχειακά συγκροτή-
ματα, τεχνολογικά πάρκα, αστικές και βιομηχανικές αναπτύξεις, κ.ο.κ.
Με τον τρόπο αυτό επενδύουμε «και σε μπετά και σε μυαλά». Είναι
λάθος να νομίζουμε ότι τα «μπετά» είναι το παρελθόν και τα «μυα λά» το
μέλλον. Η ζωή δεν κάνει άλματα. Ευκαιρίες υπάρχουν παντού και η ανά-
πτυξη είναι μία μακροχρόνια διαδικασία όπου το μέτρο και η ισορ ροπία
θα πρέπει να διαφυλάσσονται.
Μια παρένθεση εδώ. Επειδή συνήθως η ιστορία επαναλαμβάνεται σαν
φάρσα, δεν πρόκειται να θεωρηθεί εδώ ότι η Ελλάδα μπορεί να γίνει η
Φλόριντα ή η Silicon Valley της Ευρώπης. Όλα, όμως, στη ζωή είναι ζήτη-
μα μέτρου. Μπορούμε να διδαχθούμε πολλά και να πάρουμε κάτι από την
Φλόριντα και κάτι από την Silicon Valley. Οι δύο αυτές περιοχές του
Κόσμου είναι μοναδικές και δεν αναπαράγονται εύκολα σε άλλες χώρες. Η
Φλόριντα είναι κομμάτι των ΗΠΑ, ενός ενιαίου πολιτικού και οικονομικού
συνόλου, με έναν πληθυσμό που μιλά την ίδια γλώσσα και έχει κοινή εθνι-
κή ταυτότητα, παρά την πολυπολιτισμική προέλευση των κατοίκων της. Η
Ελλάδα ευρίσκεται στην νότια εύκρατη ζώνη της Ευρώπης και είναι κρά-
τος-μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η τελευταία είναι μία από τις μεγαλύ-
τερες οικονομικές δυνάμεις του Πλανήτη χωρίς, όμως, να διαθέτει τους
αντίστοιχους θεσμούς συνοχής που προσδίδουν σε μία περιοχή ενιαία
πολιτική και οικονομική δομή. Η Ελλάδα ανήκει, επίσης, στην Ευρωζώνη
και έχει το ίδιο νόμισμα με τις ισχυρότερες οικονομικά χώρες της Ευρω-
παϊκής Ένωσης. Απέχει, όμως, παρασάγγας από το να διαθέτει τα πολιτι-
κά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά της Φλόριντας ως μίας Πολιτείας των
ΗΠΑ, αν και η Ελλάδα έχει απαράμιλλα καλύτερο κλίμα και τοπίο, που
δρουν παραδοσιακά ως πόλος έλξεως των ξένων. Πολλοί από τους βορει-
οευρωπαίους έχουν ήδη κάνει την Ελλάδα δεύτερο σπίτι τους και η δια-
μορφούμενη δυναμική προσφέρει τεράστιες προοπτικές αναπτύξεως.
Όσον αφορά στην Silicon Valley, πολλές χώρες του Κόσμου προσπαθούν
να δημιουργήσουν τοπικές συγκεντρώσεις ταλέντων, ιδεών και κεφαλαίων
για την προώθηση των τεχνολογικών καινοτομιών και εφαρμογών. Η ελκυ-
στικότητά τους συνιστάται στο ότι οι επιτυχημένες προσπάθειες στην ανά-
πτυξη νέων τεχνολογιών οδηγούν σε επιχειρηματικές πρωτοβουλίες που
απευθύνονται στην παγκόσμια αγορά και δημιουργούν δυνητικά τεράστιες
αξίες. Υπάρχουν περίπου 60 τέτοιες εστίες καινοτομίας σε όλον τον
Κόσμο, με την λέξη Silicon ως το πρώτο συνθετικό. Μία από τις πιο επιτυ-
χημένες είναι η Silicon Wadi στο Ισραήλ. Η επιτυχία δεν ήλθε από τη μία
μέρα στην άλλη. Χρειάσθηκαν 40 χρόνια, χαμηλότοκα δάνεια, επιχορηγή-
σεις, κεφάλαια επιχειρηματικών συμμετοχών, διασύνδεση πανεπιστημίων
με επιχειρήσεις (που στην Ελλάδα θεωρείται για μερικούς ανάθεμα),
τεχνολογικά πάρκα κ.ο.κ. Τελευταία, στις ΗΠΑ έχει αρχίσει να προσδιορί-
ζεται η ακτογραμμή του Los Angeles ως Silicon Beach, που συναγωνίζεται
την Silicon Valley στο San José προσελκύοντας ταλέντα λόγω του τρόπου
ζωής στην παραλιακή ζώνη (surf & code!). Πολλές άλλες πόλεις στην Αμε-
ρική, Αυστραλία κ.λπ. προσπαθούν να προσελκύσουν επενδύσεις καινοτο-
μίας σε ανθρώπινο κεφάλαιο προβάλλοντας τον τρόπο ζωής κοντά στην
θάλασσα, σε μία περιοχή με ήπιο και ευχάριστο κλίμα. Δεν είναι, επομέ-
νως, απίθανο να σκεφθεί κάποιος την Ελλάδα σαν προορισμό τύπου
Silicon Valley. Ιδίως, όταν γίνονται ήδη προσπάθειες όπως το InnoHub
στην Πάτρα, κέντρο καινοτομίας του Corallia. Το τελευταίο είναι ο πρώτος
ελληνικός φορέας για την ανάπτυξη συνεργατικών σχηματισμών, όπως το
mi-Cluster που δραστηριοποιείται στην μικροηλεκτρονική. Μέλος του
mi-Cluster είναι ήδη το Samsung Nanoradio Design Center. Ανάλογες δρα-
στηριότητες αναπτύσσονται στην Θεσσαλονίκη με την Αλεξάνδρεια Ζώνη
Καινοτομίας και το Εργαστήριο Νανοτεχνολογίας του Αριστοτέλειου
Πανεπιστημίου, και ίσως, και σε άλλες πανεπιστημιακές πόλεις της Ελλά-
δος. Όλα αυτά, βεβαίως, είναι σε εμβρυακή κατάσταση και συναγωνίζο-
νται χιλιάδες παρόμοιες προσπάθειες διεθνώς. Είναι, επομένως, επιτακτι-
κή ανάγκη όπως όσο το δυνατόν περισσότεροι πόροι από το ΕΣΠΑ 2014-
2020 κατευθυνθούν προς δαπάνες σχετικές με την δημιουργία εστιών και-
νοτομίας. Στο πλαίσιο αυτό, η προσπάθεια του Εθνικού Κέντρου Επιστη-
μονικής Έρευνας «Δημόκριτος» να μετασχηματισθεί σε τεχνολογικό
πάρκο «Metropolitan Innovation Campus at Democretos» αξίζει να υποστη-
ριχθεί.
Ελλάδα ευρίσκεται στην νότια εύκρατη ζώνη της Ευρώπης και είναι κρά-
τος-μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η τελευταία είναι μία από τις μεγαλύ-
τερες οικονομικές δυνάμεις του Πλανήτη χωρίς, όμως, να διαθέτει τους
αντίστοιχους θεσμούς συνοχής που προσδίδουν σε μία περιοχή ενιαία
πολιτική και οικονομική δομή. Η Ελλάδα ανήκει, επίσης, στην Ευρωζώνη
και έχει το ίδιο νόμισμα με τις ισχυρότερες οικονομικά χώρες της Ευρω-
παϊκής Ένωσης. Απέχει, όμως, παρασάγγας από το να διαθέτει τα πολιτι-
κά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά της Φλόριντας ως μίας Πολιτείας των
ΗΠΑ, αν και η Ελλάδα έχει απαράμιλλα καλύτερο κλίμα και τοπίο, που
δρουν παραδοσιακά ως πόλος έλξεως των ξένων. Πολλοί από τους βορει-
οευρωπαίους έχουν ήδη κάνει την Ελλάδα δεύτερο σπίτι τους και η δια-
μορφούμενη δυναμική προσφέρει τεράστιες προοπτικές αναπτύξεως.
Όσον αφορά στην Silicon Valley, πολλές χώρες του Κόσμου προσπαθούν
να δημιουργήσουν τοπικές συγκεντρώσεις ταλέντων, ιδεών και κεφαλαίων
για την προώθηση των τεχνολογικών καινοτομιών και εφαρμογών. Η ελκυ-
στικότητά τους συνιστάται στο ότι οι επιτυχημένες προσπάθειες στην ανά-
πτυξη νέων τεχνολογιών οδηγούν σε επιχειρηματικές πρωτοβουλίες που
απευθύνονται στην παγκόσμια αγορά και δημιουργούν δυνητικά τεράστιες
αξίες. Υπάρχουν περίπου 60 τέτοιες εστίες καινοτομίας σε όλον τον
Κόσμο, με την λέξη Silicon ως το πρώτο συνθετικό. Μία από τις πιο επιτυ-
χημένες είναι η Silicon Wadi στο Ισραήλ. Η επιτυχία δεν ήλθε από τη μία
μέρα στην άλλη. Χρειάσθηκαν 40 χρόνια, χαμηλότοκα δάνεια, επιχορηγή-
σεις, κεφάλαια επιχειρηματικών συμμετοχών, διασύνδεση πανεπιστημίων
με επιχειρήσεις (που στην Ελλάδα θεωρείται για μερικούς ανάθεμα),
τεχνολογικά πάρκα κ.ο.κ. Τελευταία, στις ΗΠΑ έχει αρχίσει να προσδιορί-
ζεται η ακτογραμμή του Los Angeles ως Silicon Beach, που συναγωνίζεται
την Silicon Valley στο San José προσελκύοντας ταλέντα λόγω του τρόπου
ζωής στην παραλιακή ζώνη (surf & code!). Πολλές άλλες πόλεις στην Αμε-
ρική, Αυστραλία κ.λπ. προσπαθούν να προσελκύσουν επενδύσεις καινοτο-
μίας σε ανθρώπινο κεφάλαιο προβάλλοντας τον τρόπο ζωής κοντά στην
θάλασσα, σε μία περιοχή με ήπιο και ευχάριστο κλίμα. Δεν είναι, επομέ-
νως, απίθανο να σκεφθεί κάποιος την Ελλάδα σαν προορισμό τύπου
Silicon Valley. Ιδίως, όταν γίνονται ήδη προσπάθειες όπως το InnoHub
στην Πάτρα, κέντρο καινοτομίας του Corallia. Το τελευταίο είναι ο πρώτος
ελληνικός φορέας για την ανάπτυξη συνεργατικών σχηματισμών, όπως το
mi-Cluster που δραστηριοποιείται στην μικροηλεκτρονική. Μέλος του
mi-Cluster είναι ήδη το Samsung Nanoradio Design Center. Ανάλογες δρα-
στηριότητες αναπτύσσονται στην Θεσσαλονίκη με την Αλεξάνδρεια Ζώνη
Καινοτομίας και το Εργαστήριο Νανοτεχνολογίας του Αριστοτέλειου
Πανεπιστημίου, και ίσως, και σε άλλες πανεπιστημιακές πόλεις της Ελλά-
δος. Όλα αυτά, βεβαίως, είναι σε εμβρυακή κατάσταση και συναγωνίζο-
νται χιλιάδες παρόμοιες προσπάθειες διεθνώς. Είναι, επομένως, επιτακτι-
κή ανάγκη όπως όσο το δυνατόν περισσότεροι πόροι από το ΕΣΠΑ 2014-
2020 κατευθυνθούν προς δαπάνες σχετικές με την δημιουργία εστιών και-
νοτομίας. Στο πλαίσιο αυτό, η προσπάθεια του Εθνικού Κέντρου Επιστη-
μονικής Έρευνας «Δημόκριτος» να μετασχηματισθεί σε τεχνολογικό
πάρκο «Metropolitan Innovation Campus at Democretos» αξίζει να υποστη-
ριχθεί.
Σε κάθε περίπτωση, πάντως, για να γίνουν επενδύσεις στον τουρισμό στην
δύσκολη οικονομική συγκυρία στην οποία ευρισκόμαστε, θα πρέπει να
αποδομηθεί το περιοριστικό πλαίσιο που επιβάλλει το εθνικό χωροταξικό
σχέδιο για τον τουρισμό, σε συνδυασμό με τις ισχύουσες πολεοδομικές
ρυθμίσεις. Είναι πολυτέλεια, αν όχι πρόκληση, στην σημερινή εικόνα
κατάρρευσης της οικονομικής δραστηριότητας και της κοινωνικής συνο-
χής, να τίθενται εμπόδια στις επενδύσεις, πολλές φορές καθαρά για
λόγους προστασίας κατεστημένων συμφερόντων. Η Πολιτεία δεν είναι
δυνατόν να παίζει τον ρόλο διαχειριστή, προσπαθώντας να εξισορροπεί τα
διάφορα οικονομικά συμφέροντα μεταξύ τοπικών τουριστικών και εργολα-
βικών επιχειρήσεων από την μία μεριά, και μεγάλων ελληνικών ή ξένων
κατασκευαστικών και ξενοδοχειακών ομίλων από την άλλη. Διότι αυτή η
ατέρμονη διαπάλη συμφερόντων περί του τι θα κτισθεί, πως και που, όπως
αποτυπώνεται τελικά στα χωροταξικά σχέδια και πολεοδομικούς κανονι-
σμούς, καταλήγει να παράγει ελάχιστη προστιθέμενη αξία στην διαμόρ-
φωση του τουριστικού προϊόντος.
Για την αναμόρφωση, λοιπόν, εκ βάθρων του καθοριστικού για την ανά-
πτυξη του τουρισμού θεσμικού πλαισίου πρέπει πρώτα να ληφθεί η αμετά-
κλητη απόφαση ότι ο τουρισμός είναι βιομηχανία εθνικής σημασίας, και
ως εκ τούτου, τομέας εθνικής αναπτυξιακής στρατηγικής, και όχι διαχειρί-
σεως τοπικών μικροσυμφερόντων. Στο πλαίσιο αυτό, η όποια στήριξη του
τουρισμού με επενδυτικά κίνητρα δεν θα πρέπει να αναπαράγει τις δομές
ενός προϊόντος που είναι εξαρτώμενο από τον οργανωμένο μαζικό τουρι-
σμό, δηλαδή χαμηλές εισπράξεις, υψηλή εποχικότητα και γεωγραφική
συγκέντρωση. Πέραν, όμως, τούτου, αυτό που πλέον προβάλλει ως επιτα-
κτική ανάγκη διαφοροποιήσεως είναι η προσέλκυση μεγάλων ελληνικών ή
ξένων κεφαλαίων. Οι επενδύσεις πρέπει να υλοποιούνται με ευέλικτο
τρόπο, και ενδεχομένως να συνδιαμορφώνονται μαζί με φιλικές προς την
επιχειρηματικότητα κρατικές αρχές και χωρίς να αποθαρρύνονται από το
ασφυκτικό και πολλές φορές απαγορευτικό, θεσμικό πλαίσιο. Η αποχώρη-
ση, εν προκειμένω, του Κατάρ από τον διαγωνισμό του Ελληνικού θα πρέ-
πει να μας προβληματίσει. Απ' ό,τι πληροφορίες είδαν το φως της δημοσι-
ότητας, ο ξένος επενδυτής ζητούσε μειωμένους φορολογικούς συντελε-
στές, μεγαλύτερο συντελεστή δόμησης, και αλλαγές στους όρους χρήσε-
ως ώστε να ενισχυθεί η απόδοση της επενδύσεως (να μεταφερθούν στον
χώρο μακροχρόνιοι εκμισθωτές των κτηρίων όπως π.χ. Υπουργεία, να
υπάρχει η δυνατότητα πωλήσεως μέχρι και του 100% της δομημένης επι-
φάνειας και όχι μόνο το 30% που θα κτισθεί με κατοικίες). Τέτοιου είδους,
ενδεχομένως παράλογες, απαιτήσεις είναι ενδεικτικές της εντυπώσεως
που έχουν σχηματίσει οι επενδυτές για την Ελλάδα, που, σε τελευταία
ανάλυση, να μην είναι και τόσο αδικαιολόγητη, ιδίως εάν αναλογισθούμε
το έλλειμμα ασφάλειας νόμου που υπάρχει στην Ελλάδα, όταν τα φορολο-
γικά και τα πολεοδομικά δεδομένα αλλάζουν χωρίς προειδοποίηση και
κατά το δοκούν, και με τέτοια μεγάλη συχνότητα που επηρεάζουν αρνητι-
κά την όποια επιχειρηματική εμπιστοσύνη μπορεί να διαθέτει ο κάθε καλο-
προαίρετος επενδυτής.
Προτάσεις που βλέπουν το φως της δημοσιότητας για επικείμενες ρυθμί-
σεις είτε στο χωροταξικό σχέδιο του τουρισμού είτε στο πλαίσιο αναπτυ-
ξιακών κινήτρων, είναι ενδεικτικές των φιλότιμων, αλλά μάλλον ατελέ-σφορων εκ των πραγμάτων, προσπαθειών που καταβάλλονται για να
αντιμετωπισθεί η τρέχουσα δυσπραγία στην επίτευξη αποτελέσματος.
Στον μεν υπό διαμόρφωση αναπτυξιακό νόμο φαίνεται ότι θα δοθούν
κίνητρα για επενδύσεις ειδικής τουριστικής υποδομής (όπως συνεδριακά
κέντρα, κέντρα θαλασσοθεραπείας, κέντρα αποκαταστάσεως και εν γένει
εγκαταστάσεις τουρισμού υγείας, θεματικά πάρκα, τουριστικοί λιμένες
σκαφών αναψυχής, γήπεδα γκολφ, ιαματικές πηγές, χιονοδρομικά
κέντρα, κέντρα αθλητικού τουρισμού, αυτοκινητοδρόμια, κ.λπ.). Στο δε
υπό διαμόρφωση ειδικό χωροταξικό πλαίσιο τουρισμού, φαίνεται ότι προ-
ωθείται η δυνατότητα δημιουργίας οργανωμένων υποδοχέων τουριστι-
κών δραστηριοτήτων και συνθέτων τουριστικών καταλυμάτων, με διαφο-
ροποιημένες ρυθμίσεις για αναπτυσσόμενες περιοχές, περιοχές με περι-
θώρια αναπτύξεως ειδικού και εναλλακτικού τουρισμού, ορεινές περιο-
χές και νησιά. Ειδικά, για τα νησιά άνω των 90 χλμ2., όπου και επιτρέπο-
νται οργανωμένοι υποδοχείς και σύνθετα καταλύματα, αναμένεται να
αυξηθεί ο συντελεστής δόμησης ενώ ενδεχομένως να αρθούν κάποιοι
περιορισμοί ως προς την ανώτατη έκταση που μπορούν να καταλάβουν
τέτοιες αναπτύξεις σε ένα νησί. Παράλληλα, για την ενίσχυση της βιωσι-
μότητας των σύνθετων τουριστικών καταλυμάτων, και ιδίως αυτών που
διαθέτουν γκολφ, αναμένεται να αυξηθεί το ποσοστό των κατοικιών προς
πώληση ή εκμίσθωση. Προβλέπεται, επίσης, η δυνατότητα εγκαταστάσε-
ως ξενοδοχείων συνιδιοκτησίας (Condo Hotels), όπου η χρήση ιδιωτικών
κατοικιών ή διαμερισμάτων ενταγμένων στο ξενοδοχειακό κατάλυμα, θα
παραχωρούνται προς ξενοδοχειακή χρήση για συγκεκριμένο χρονικό διά-
στημα. Τέλος, δημιουργείται και πλαίσιο για την ενοικίαση τουριστικών
επαύλεων. Όλα αυτά είναι προς την σωστή κατεύθυνση δημιουργίας
μεγαλυτέρων τουριστικών εκμεταλλεύσεων. Αλλά και πάλι απαιτείται
αλλαγή φιλοσοφίας και πλεύσεως, πέραν των όποιων αλλαγών επιχειρού-
νται στο θεσμικό πλαίσιο. Για παράδειγμα, η ισχύουσα πολεοδομική ρύθ-
μιση για την ελάχιστη απόσταση ενός ξενοδοχειακού καταλύματος από
τον αιγιαλό, σε μία χώρα που διαθέτει 19.000 χλμ. ακτογραμμής, συνιστά
μία τεράστια σπατάλη πόρων και ευκαιριών, που η χώρα δεν έχει δυστυ-
χώς την πολυτέλεια να χαραμίζει.
Πρέπει, συνεπώς, να κάνουμε ένα βήμα παραπέρα και να ανοίξουμε τον
κλάδο του τουρισμού στον διεθνή ανταγωνισμό, εάν θέλουμε να ανταγωνι-
στούμε επί ίσοις όροις τους μεγάλους τουριστικούς προορισμούς. Μόνον,
έτσι, θα δοθεί η ευκαιρία και στις εγκατεστημένες επιχειρήσεις να αναπτυ-
χθούν δυναμικά και να διαπρέψουν σε ένα μεγαλύτερο και πιο κερδοφόρο
παιχνίδι, που θα περιλαμβάνει και τα μεγάλα ονόματα του κλάδου διε-
θνώς. Στο πλαίσιο αυτό, η ανάπτυξη του τουρισμού στην Ελλάδα πρέπει
να πάψει να επιδιώκεται αυτοτελώς και ανεξαρτήτως από την υπόλοιπη
οικονομία, αλλά να διασυνδεθεί με την προσέλκυση άμεσων επενδύσεων,
όχι μόνο στον τουρισμό, αλλά σε όλους τους τομείς όπου υπάρχουν
ευκαιρίες. Πρέπει, επίσης, η ανάπτυξη του τουρισμού να επιδιώκεται
παραλλήλως και σε αρμονία με τις αποκρατικοποιήσεις, την παραχώρηση
δημοσίων υποδομών στον ιδιωτικό τομέα προς εκμετάλλευση και την αξιο-
ποίηση της ακίνητης περιουσίας του δημοσίου τομέα. Μόνον μία τέτοιαολοκληρωμένη μακροχρόνια στρατηγική για την προσέλκυση επενδύσεων
και την ανάπτυξη του τουρισμού, μπορεί να δημιουργήσει μία αλληλοτρο-
φοδοτούμενη αλυσίδα συνεργειών, όπου για παράδειγμα, η εισροή κεφα-
λαίων στην χώρα για επενδύσεις δημιουργεί υποδομές και ανάπτυξη και
βελτιώνει το επίπεδο διαβιώσεως, που δημιουργούν με την σειρά τους
μεγαλύτερη επισκεψιμότητα όχι μόνο τουριστών αλλά και επαγγελματιών,
ακόμη και εν δυνάμει μονίμων κατοίκων, που με την σειρά του δρα ως
μαγνήτης και την προσέλκυση νέων επενδύσεων και επαγγελματικών εξει-
δικεύσεων καθώς μεγαλώνει η αγορά και αυξάνει το επίπεδο ευημερίας
κ.ο.κ. Οι συνέργειες είναι, επίσης, μεγάλες μεταξύ της υποδομής μεταφο-
ρών-και ιδίως της αναπτύξεως των λιμανιών και των αεροδρομίων-ώστε η
Ελλάδα να γίνει κόμβος διαμετακομιστικού εμπορίου και, από την άλλη
μεριά, της υποδομής συγκοινωνιών που χρειάζεται η τουριστική βιομηχα-
νία για να απογειωθεί. Ειδικότερα για την προσέλκυση προσώπων, η άδεια
παραμονής θα πρέπει να χορηγείται σε όσους αποκτούν μόνιμη κατοικία ή
κάνουν επενδύσεις στην Ελλάδα. Το ίδιο θα πρέπει να προβλέπεται για
όσους επιθυμούν να εγκατασταθούν στην Ελλάδα στο πλαίσιο μίας ευέλι-
κτης και έξυπνης μεταναστευτικής πολιτικής που αξιοποιεί τις ευκαιρίες
να εμπλουτισθεί η αγορά με νέες εξειδικεύσεις που έχουν σημαντική προ-
στιθέμενη αξία και βελτιώνουν την αναπτυξιακή δυναμικότητα της χώρας.
Για την προσέλκυση κεφαλαίων και ανθρώπων στην Ελλάδα, η εικόνα της
χώρας στο εξωτερικό θα μπορούσε ενδεχομένως να ενισχυθεί από landmark
developments, την κατασκευή δηλαδή κτηριακών εγκαταστάσεων αναφοράς,
μοναδικού και ιδιόμορφου αρχιτεκτονικού ρυθμού και κάλλους, που να
συνδέονται στο υποσυνείδητο με συγκεκριμένες περιοχές, προσδίδοντάς
τους αίγλη ή αναπτυξιακή δυναμική, και που να μπορούν να καταστήσουν
την χώρα γνωστή παγκοσμίως. Τέτοιες είναι, για παράδειγμα, το Μουσείο
Guggenheim στο Bilbao της Ισπανίας ή το ξενοδοχείο 7 αστέρων Bu rj Al
Arab Hotel στην μορφή ιστιοφόρου στο Dubai. Βεβαίως, και εδώ χρ ειάζε-
ται πολεοδομική ευελιξία. Πολεοδομικά, είναι αδύνατον, σήμερα τουλά-
χιστον, να κτισθεί στην Ελλάδα κάτι σαν το Μουσείο Σύγχρονης Τέ χνης
στο Bilbao!
Χρειαζόμαστε επίσης την καθιέρωση διεξαγωγής υψηλής ποιότητας καλλι-
τεχνικών φεστιβάλ και αθλητικών αγώνων διεθνούς αναγνωρισιμότητας
και κύρους, φεστιβάλ γαστρονομίας και άλλες στοχευμένες ενέργειες
marketing. Θα μπορούσαν να διοργανωθούν, για παράδειγμα, Ολυμπιάδες
Μουσικής, Θεάτρου και Χορού όπου συμμετέχουν καλλιτεχνικές ομάδες ή
άτομα, κατόπιν επιλογής. Το ίδιο ισχύει και για διεθνείς ιστιοπλοϊκούς
αγώνες ή αγώνες θαλασσίων σπορ εν γένει (wind surfing, kite surfing κ.λπ.)
σε όλο το πλάτος και μήκος των ελληνικών θαλασσών, από το Ιόνιο στο
Αιγαίο, και ενδεχομένως όχι μόνο. Παράλληλα, μπορούν να διεξαχθούν με
επιτυχία τουρνουά τένις, γκολφ, ιππικής τέχνης και ιπποδρομιών, αγώνες
αυτοκινήτων-μοτοσυκλετών-ποδηλάτων, sky gliding κ.ο,κ., σε ένα περιβάλ-
λον απαράμιλλης φυσικής ομορφιάς, όπως είναι αυτό του ελληνικού τοπί-
ου. Σε κάθε περίπτωση, αυτό το οποίο θα προσελκύσει το ενδιαφέρον της
παγκόσμιας κοινότητας είναι η ποιότητα του ανταγωνισμού και τα χρηματι-
κά ή μη βραβεία σημαντικού ύψους και γοήτρου που θα προσφέρουν οι
χορηγοί των αγώνων. Αρκεί όλα να γίνουν με ιδιωτικούς πόρους, με δια-
φάνεια διαδικασιών και με στόχο την διαμόρφωση win-win καταστάσεων
δύσκολη οικονομική συγκυρία στην οποία ευρισκόμαστε, θα πρέπει να
αποδομηθεί το περιοριστικό πλαίσιο που επιβάλλει το εθνικό χωροταξικό
σχέδιο για τον τουρισμό, σε συνδυασμό με τις ισχύουσες πολεοδομικές
ρυθμίσεις. Είναι πολυτέλεια, αν όχι πρόκληση, στην σημερινή εικόνα
κατάρρευσης της οικονομικής δραστηριότητας και της κοινωνικής συνο-
χής, να τίθενται εμπόδια στις επενδύσεις, πολλές φορές καθαρά για
λόγους προστασίας κατεστημένων συμφερόντων. Η Πολιτεία δεν είναι
δυνατόν να παίζει τον ρόλο διαχειριστή, προσπαθώντας να εξισορροπεί τα
διάφορα οικονομικά συμφέροντα μεταξύ τοπικών τουριστικών και εργολα-
βικών επιχειρήσεων από την μία μεριά, και μεγάλων ελληνικών ή ξένων
κατασκευαστικών και ξενοδοχειακών ομίλων από την άλλη. Διότι αυτή η
ατέρμονη διαπάλη συμφερόντων περί του τι θα κτισθεί, πως και που, όπως
αποτυπώνεται τελικά στα χωροταξικά σχέδια και πολεοδομικούς κανονι-
σμούς, καταλήγει να παράγει ελάχιστη προστιθέμενη αξία στην διαμόρ-
φωση του τουριστικού προϊόντος.
Για την αναμόρφωση, λοιπόν, εκ βάθρων του καθοριστικού για την ανά-
πτυξη του τουρισμού θεσμικού πλαισίου πρέπει πρώτα να ληφθεί η αμετά-
κλητη απόφαση ότι ο τουρισμός είναι βιομηχανία εθνικής σημασίας, και
ως εκ τούτου, τομέας εθνικής αναπτυξιακής στρατηγικής, και όχι διαχειρί-
σεως τοπικών μικροσυμφερόντων. Στο πλαίσιο αυτό, η όποια στήριξη του
τουρισμού με επενδυτικά κίνητρα δεν θα πρέπει να αναπαράγει τις δομές
ενός προϊόντος που είναι εξαρτώμενο από τον οργανωμένο μαζικό τουρι-
σμό, δηλαδή χαμηλές εισπράξεις, υψηλή εποχικότητα και γεωγραφική
συγκέντρωση. Πέραν, όμως, τούτου, αυτό που πλέον προβάλλει ως επιτα-
κτική ανάγκη διαφοροποιήσεως είναι η προσέλκυση μεγάλων ελληνικών ή
ξένων κεφαλαίων. Οι επενδύσεις πρέπει να υλοποιούνται με ευέλικτο
τρόπο, και ενδεχομένως να συνδιαμορφώνονται μαζί με φιλικές προς την
επιχειρηματικότητα κρατικές αρχές και χωρίς να αποθαρρύνονται από το
ασφυκτικό και πολλές φορές απαγορευτικό, θεσμικό πλαίσιο. Η αποχώρη-
ση, εν προκειμένω, του Κατάρ από τον διαγωνισμό του Ελληνικού θα πρέ-
πει να μας προβληματίσει. Απ' ό,τι πληροφορίες είδαν το φως της δημοσι-
ότητας, ο ξένος επενδυτής ζητούσε μειωμένους φορολογικούς συντελε-
στές, μεγαλύτερο συντελεστή δόμησης, και αλλαγές στους όρους χρήσε-
ως ώστε να ενισχυθεί η απόδοση της επενδύσεως (να μεταφερθούν στον
χώρο μακροχρόνιοι εκμισθωτές των κτηρίων όπως π.χ. Υπουργεία, να
υπάρχει η δυνατότητα πωλήσεως μέχρι και του 100% της δομημένης επι-
φάνειας και όχι μόνο το 30% που θα κτισθεί με κατοικίες). Τέτοιου είδους,
ενδεχομένως παράλογες, απαιτήσεις είναι ενδεικτικές της εντυπώσεως
που έχουν σχηματίσει οι επενδυτές για την Ελλάδα, που, σε τελευταία
ανάλυση, να μην είναι και τόσο αδικαιολόγητη, ιδίως εάν αναλογισθούμε
το έλλειμμα ασφάλειας νόμου που υπάρχει στην Ελλάδα, όταν τα φορολο-
γικά και τα πολεοδομικά δεδομένα αλλάζουν χωρίς προειδοποίηση και
κατά το δοκούν, και με τέτοια μεγάλη συχνότητα που επηρεάζουν αρνητι-
κά την όποια επιχειρηματική εμπιστοσύνη μπορεί να διαθέτει ο κάθε καλο-
προαίρετος επενδυτής.
Προτάσεις που βλέπουν το φως της δημοσιότητας για επικείμενες ρυθμί-
σεις είτε στο χωροταξικό σχέδιο του τουρισμού είτε στο πλαίσιο αναπτυ-
ξιακών κινήτρων, είναι ενδεικτικές των φιλότιμων, αλλά μάλλον ατελέ-σφορων εκ των πραγμάτων, προσπαθειών που καταβάλλονται για να
αντιμετωπισθεί η τρέχουσα δυσπραγία στην επίτευξη αποτελέσματος.
Στον μεν υπό διαμόρφωση αναπτυξιακό νόμο φαίνεται ότι θα δοθούν
κίνητρα για επενδύσεις ειδικής τουριστικής υποδομής (όπως συνεδριακά
κέντρα, κέντρα θαλασσοθεραπείας, κέντρα αποκαταστάσεως και εν γένει
εγκαταστάσεις τουρισμού υγείας, θεματικά πάρκα, τουριστικοί λιμένες
σκαφών αναψυχής, γήπεδα γκολφ, ιαματικές πηγές, χιονοδρομικά
κέντρα, κέντρα αθλητικού τουρισμού, αυτοκινητοδρόμια, κ.λπ.). Στο δε
υπό διαμόρφωση ειδικό χωροταξικό πλαίσιο τουρισμού, φαίνεται ότι προ-
ωθείται η δυνατότητα δημιουργίας οργανωμένων υποδοχέων τουριστι-
κών δραστηριοτήτων και συνθέτων τουριστικών καταλυμάτων, με διαφο-
ροποιημένες ρυθμίσεις για αναπτυσσόμενες περιοχές, περιοχές με περι-
θώρια αναπτύξεως ειδικού και εναλλακτικού τουρισμού, ορεινές περιο-
χές και νησιά. Ειδικά, για τα νησιά άνω των 90 χλμ2., όπου και επιτρέπο-
νται οργανωμένοι υποδοχείς και σύνθετα καταλύματα, αναμένεται να
αυξηθεί ο συντελεστής δόμησης ενώ ενδεχομένως να αρθούν κάποιοι
περιορισμοί ως προς την ανώτατη έκταση που μπορούν να καταλάβουν
τέτοιες αναπτύξεις σε ένα νησί. Παράλληλα, για την ενίσχυση της βιωσι-
μότητας των σύνθετων τουριστικών καταλυμάτων, και ιδίως αυτών που
διαθέτουν γκολφ, αναμένεται να αυξηθεί το ποσοστό των κατοικιών προς
πώληση ή εκμίσθωση. Προβλέπεται, επίσης, η δυνατότητα εγκαταστάσε-
ως ξενοδοχείων συνιδιοκτησίας (Condo Hotels), όπου η χρήση ιδιωτικών
κατοικιών ή διαμερισμάτων ενταγμένων στο ξενοδοχειακό κατάλυμα, θα
παραχωρούνται προς ξενοδοχειακή χρήση για συγκεκριμένο χρονικό διά-
στημα. Τέλος, δημιουργείται και πλαίσιο για την ενοικίαση τουριστικών
επαύλεων. Όλα αυτά είναι προς την σωστή κατεύθυνση δημιουργίας
μεγαλυτέρων τουριστικών εκμεταλλεύσεων. Αλλά και πάλι απαιτείται
αλλαγή φιλοσοφίας και πλεύσεως, πέραν των όποιων αλλαγών επιχειρού-
νται στο θεσμικό πλαίσιο. Για παράδειγμα, η ισχύουσα πολεοδομική ρύθ-
μιση για την ελάχιστη απόσταση ενός ξενοδοχειακού καταλύματος από
τον αιγιαλό, σε μία χώρα που διαθέτει 19.000 χλμ. ακτογραμμής, συνιστά
μία τεράστια σπατάλη πόρων και ευκαιριών, που η χώρα δεν έχει δυστυ-
χώς την πολυτέλεια να χαραμίζει.
Πρέπει, συνεπώς, να κάνουμε ένα βήμα παραπέρα και να ανοίξουμε τον
κλάδο του τουρισμού στον διεθνή ανταγωνισμό, εάν θέλουμε να ανταγωνι-
στούμε επί ίσοις όροις τους μεγάλους τουριστικούς προορισμούς. Μόνον,
έτσι, θα δοθεί η ευκαιρία και στις εγκατεστημένες επιχειρήσεις να αναπτυ-
χθούν δυναμικά και να διαπρέψουν σε ένα μεγαλύτερο και πιο κερδοφόρο
παιχνίδι, που θα περιλαμβάνει και τα μεγάλα ονόματα του κλάδου διε-
θνώς. Στο πλαίσιο αυτό, η ανάπτυξη του τουρισμού στην Ελλάδα πρέπει
να πάψει να επιδιώκεται αυτοτελώς και ανεξαρτήτως από την υπόλοιπη
οικονομία, αλλά να διασυνδεθεί με την προσέλκυση άμεσων επενδύσεων,
όχι μόνο στον τουρισμό, αλλά σε όλους τους τομείς όπου υπάρχουν
ευκαιρίες. Πρέπει, επίσης, η ανάπτυξη του τουρισμού να επιδιώκεται
παραλλήλως και σε αρμονία με τις αποκρατικοποιήσεις, την παραχώρηση
δημοσίων υποδομών στον ιδιωτικό τομέα προς εκμετάλλευση και την αξιο-
ποίηση της ακίνητης περιουσίας του δημοσίου τομέα. Μόνον μία τέτοιαολοκληρωμένη μακροχρόνια στρατηγική για την προσέλκυση επενδύσεων
και την ανάπτυξη του τουρισμού, μπορεί να δημιουργήσει μία αλληλοτρο-
φοδοτούμενη αλυσίδα συνεργειών, όπου για παράδειγμα, η εισροή κεφα-
λαίων στην χώρα για επενδύσεις δημιουργεί υποδομές και ανάπτυξη και
βελτιώνει το επίπεδο διαβιώσεως, που δημιουργούν με την σειρά τους
μεγαλύτερη επισκεψιμότητα όχι μόνο τουριστών αλλά και επαγγελματιών,
ακόμη και εν δυνάμει μονίμων κατοίκων, που με την σειρά του δρα ως
μαγνήτης και την προσέλκυση νέων επενδύσεων και επαγγελματικών εξει-
δικεύσεων καθώς μεγαλώνει η αγορά και αυξάνει το επίπεδο ευημερίας
κ.ο.κ. Οι συνέργειες είναι, επίσης, μεγάλες μεταξύ της υποδομής μεταφο-
ρών-και ιδίως της αναπτύξεως των λιμανιών και των αεροδρομίων-ώστε η
Ελλάδα να γίνει κόμβος διαμετακομιστικού εμπορίου και, από την άλλη
μεριά, της υποδομής συγκοινωνιών που χρειάζεται η τουριστική βιομηχα-
νία για να απογειωθεί. Ειδικότερα για την προσέλκυση προσώπων, η άδεια
παραμονής θα πρέπει να χορηγείται σε όσους αποκτούν μόνιμη κατοικία ή
κάνουν επενδύσεις στην Ελλάδα. Το ίδιο θα πρέπει να προβλέπεται για
όσους επιθυμούν να εγκατασταθούν στην Ελλάδα στο πλαίσιο μίας ευέλι-
κτης και έξυπνης μεταναστευτικής πολιτικής που αξιοποιεί τις ευκαιρίες
να εμπλουτισθεί η αγορά με νέες εξειδικεύσεις που έχουν σημαντική προ-
στιθέμενη αξία και βελτιώνουν την αναπτυξιακή δυναμικότητα της χώρας.
Για την προσέλκυση κεφαλαίων και ανθρώπων στην Ελλάδα, η εικόνα της
χώρας στο εξωτερικό θα μπορούσε ενδεχομένως να ενισχυθεί από landmark
developments, την κατασκευή δηλαδή κτηριακών εγκαταστάσεων αναφοράς,
μοναδικού και ιδιόμορφου αρχιτεκτονικού ρυθμού και κάλλους, που να
συνδέονται στο υποσυνείδητο με συγκεκριμένες περιοχές, προσδίδοντάς
τους αίγλη ή αναπτυξιακή δυναμική, και που να μπορούν να καταστήσουν
την χώρα γνωστή παγκοσμίως. Τέτοιες είναι, για παράδειγμα, το Μουσείο
Guggenheim στο Bilbao της Ισπανίας ή το ξενοδοχείο 7 αστέρων Bu rj Al
Arab Hotel στην μορφή ιστιοφόρου στο Dubai. Βεβαίως, και εδώ χρ ειάζε-
ται πολεοδομική ευελιξία. Πολεοδομικά, είναι αδύνατον, σήμερα τουλά-
χιστον, να κτισθεί στην Ελλάδα κάτι σαν το Μουσείο Σύγχρονης Τέ χνης
στο Bilbao!
Χρειαζόμαστε επίσης την καθιέρωση διεξαγωγής υψηλής ποιότητας καλλι-
τεχνικών φεστιβάλ και αθλητικών αγώνων διεθνούς αναγνωρισιμότητας
και κύρους, φεστιβάλ γαστρονομίας και άλλες στοχευμένες ενέργειες
marketing. Θα μπορούσαν να διοργανωθούν, για παράδειγμα, Ολυμπιάδες
Μουσικής, Θεάτρου και Χορού όπου συμμετέχουν καλλιτεχνικές ομάδες ή
άτομα, κατόπιν επιλογής. Το ίδιο ισχύει και για διεθνείς ιστιοπλοϊκούς
αγώνες ή αγώνες θαλασσίων σπορ εν γένει (wind surfing, kite surfing κ.λπ.)
σε όλο το πλάτος και μήκος των ελληνικών θαλασσών, από το Ιόνιο στο
Αιγαίο, και ενδεχομένως όχι μόνο. Παράλληλα, μπορούν να διεξαχθούν με
επιτυχία τουρνουά τένις, γκολφ, ιππικής τέχνης και ιπποδρομιών, αγώνες
αυτοκινήτων-μοτοσυκλετών-ποδηλάτων, sky gliding κ.ο,κ., σε ένα περιβάλ-
λον απαράμιλλης φυσικής ομορφιάς, όπως είναι αυτό του ελληνικού τοπί-
ου. Σε κάθε περίπτωση, αυτό το οποίο θα προσελκύσει το ενδιαφέρον της
παγκόσμιας κοινότητας είναι η ποιότητα του ανταγωνισμού και τα χρηματι-
κά ή μη βραβεία σημαντικού ύψους και γοήτρου που θα προσφέρουν οι
χορηγοί των αγώνων. Αρκεί όλα να γίνουν με ιδιωτικούς πόρους, με δια-
φάνεια διαδικασιών και με στόχο την διαμόρφωση win-win καταστάσεων
όλων των εμπλεκομένων συμφερόντων, συμπεριλαμβανομένων των τοπι-
κών κοινωνιών. Τίποτα από αυτά δεν μπορεί να γίνει από το κράτος ή από
αμιγώς δημόσιους πόρους, που ούτως ή άλλως, δεν υπάρχουν.
Και, ας ξαναδούμε το marketing της Ελλάδος ως τουριστικού προορισμού.
Με την προϋπόθεση ότι ξεκινάμε να προωθούμε την Ελλάδα ως πρωτεύο-
ντα τόπο αναψυχής, περιστασιακής ή μόνιμης διαμονής, εγκαταστάσεως
νέων επιχειρηματικών δραστηριοτήτων και προσελκύσεως νέων επαγγελ-
ματικών εξειδικεύσεων, οι διαφημίσεις θα πρέπει να αναβαθμισθούν με
νέα μηνύματα που να αντανακλούν τις νέες αυτές κατευθύνσεις. Τα
flashmobs στο Λονδίνο και τα έξυπνα διαφημιστικά μηνύματα, αν και απα-
ραίτητα, δεν αρκούν, όταν περιορίζονται στις φυσικές καλλονές και στα
μνημεία του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού. Σε κάθε περίπτωση, πρέπει
πλέον να διαφημίζουμε την Ελλάδα ως προορισμό υψηλής ποιότητας δια-
βιώσεως και αναψυχής, με στόχο τα υψηλά εισοδηματικά στρώματα διε-
θνώς. Και βεβαίως οι διαφημίσεις να αντανακλούν την πραγματικότητα.
Κάποτε στον αρχαίο Κόσμο, η Δήλος ήταν πόλος έλξεως των εμπόρων
που με τα πλοία τους διέσχιζαν όλη την Μεσόγειο και σταματούσαν στην
Δήλο όχι μόνο για δουλειές, αλλά και για…τουρισμό. Η Δήλος γνώρισε την
ακμή ως το μεγαλύτερο εμπορικό κέντρο της τότε οικουμένης (maximum
emporium) όταν οι Ρωμαίοι την έκαναν φορολογικό παράδεισο, με αποτέ-
λεσμα να συγκεντρωθεί στην Δήλο όλο το διαμετακομιστικό εμπόριο της
Μεσογείου, κάτι σαν την Σιγκαπούρη του σήμερα. Αρχίζει, έτσι, μία περίο-
δος αυξήσεως του πληθυσμού και έντονης οικοδομικής δραστηριότητας.
Κτίσθηκαν λιμάνια, βίλες, ξενοδοχεία, μαγαζιά, σχολεία, εντευκτήρια,
εμπορικά επιμελητήρια, τράπεζες, αγορές, θέατρα, ιππόδρομος, κ.λπ. Ο
πληθυσμός της απογειώνεται σε 30.000 και διακινούνται 750.000 τόνοι
εμπορευμάτων ετησίως. Έμποροι, τραπεζίτες, εφοπλιστές, από όλες τις
φυλές του Κόσμου, εγκαθίστανται στο νησί και, βεβαίως, ανθεί η οικονομι-
κή ζωή με βάση το εμπόριο, την οικοδομή και τα σχετικά επαγγέλματα.
Δεν μας εμποδίζει τίποτε να αναβιώσουμε την αρχαία αυτή παράδοση σε
μία σύγχρονη εκδοχή. Το πεδίο δράσεως είναι οι πανέμορφες θάλασσες
και τα νησιά μας, καθώς και τα βουνά και τα πεδινά μας εδάφη. Οι εκλε-
κτοί προσκεκλημένοι είναι όσοι θέλουν, και μπορούν οικονομικά, να
κάνουν την Ελλάδα, μία από τις φυσικά πιο προικισμένες και πολιτισμικά
πιο φορτισμένες περιοχές του κόσμου, τον τόπο διαμονής που ζουν, μορ-
φώνονται, δουλεύουν και διασκεδάζουν. Το γεγονός δε ότι η Ελλάδα είναι
σήμερα σε διαδικασία μετασχηματισμού σε μία δυναμική και οικονομικά
σταθερή οικονομία μπορεί να γίνει το δέλεαρ για την προσέλκυση του
ενδιαφέροντος των ντόπιων και ξένων επενδυτών, στο πλαίσιο και του
επαναπροσδιορισμού του αναπτυξιακού προτύπου. H φορολογική ατέλεια
της Δήλου μας υπενθυμίζει τον σημαντικό ρόλο που η χαμηλή φορολογία
παίζει για την αναπτυξιακή διαδικασία. Και ας μην ξεχνάμε ότι τεράστια
κεφάλαια προερχόμενα από την ελληνική ναυτιλία θα μπορούσαν να κινητο-
ποιηθούν για επενδύσεις στην νέα Ελλάδα.
Ολόκληρη η μελέτη εδώ
κών κοινωνιών. Τίποτα από αυτά δεν μπορεί να γίνει από το κράτος ή από
αμιγώς δημόσιους πόρους, που ούτως ή άλλως, δεν υπάρχουν.
Και, ας ξαναδούμε το marketing της Ελλάδος ως τουριστικού προορισμού.
Με την προϋπόθεση ότι ξεκινάμε να προωθούμε την Ελλάδα ως πρωτεύο-
ντα τόπο αναψυχής, περιστασιακής ή μόνιμης διαμονής, εγκαταστάσεως
νέων επιχειρηματικών δραστηριοτήτων και προσελκύσεως νέων επαγγελ-
ματικών εξειδικεύσεων, οι διαφημίσεις θα πρέπει να αναβαθμισθούν με
νέα μηνύματα που να αντανακλούν τις νέες αυτές κατευθύνσεις. Τα
flashmobs στο Λονδίνο και τα έξυπνα διαφημιστικά μηνύματα, αν και απα-
ραίτητα, δεν αρκούν, όταν περιορίζονται στις φυσικές καλλονές και στα
μνημεία του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού. Σε κάθε περίπτωση, πρέπει
πλέον να διαφημίζουμε την Ελλάδα ως προορισμό υψηλής ποιότητας δια-
βιώσεως και αναψυχής, με στόχο τα υψηλά εισοδηματικά στρώματα διε-
θνώς. Και βεβαίως οι διαφημίσεις να αντανακλούν την πραγματικότητα.
Κάποτε στον αρχαίο Κόσμο, η Δήλος ήταν πόλος έλξεως των εμπόρων
που με τα πλοία τους διέσχιζαν όλη την Μεσόγειο και σταματούσαν στην
Δήλο όχι μόνο για δουλειές, αλλά και για…τουρισμό. Η Δήλος γνώρισε την
ακμή ως το μεγαλύτερο εμπορικό κέντρο της τότε οικουμένης (maximum
emporium) όταν οι Ρωμαίοι την έκαναν φορολογικό παράδεισο, με αποτέ-
λεσμα να συγκεντρωθεί στην Δήλο όλο το διαμετακομιστικό εμπόριο της
Μεσογείου, κάτι σαν την Σιγκαπούρη του σήμερα. Αρχίζει, έτσι, μία περίο-
δος αυξήσεως του πληθυσμού και έντονης οικοδομικής δραστηριότητας.
Κτίσθηκαν λιμάνια, βίλες, ξενοδοχεία, μαγαζιά, σχολεία, εντευκτήρια,
εμπορικά επιμελητήρια, τράπεζες, αγορές, θέατρα, ιππόδρομος, κ.λπ. Ο
πληθυσμός της απογειώνεται σε 30.000 και διακινούνται 750.000 τόνοι
εμπορευμάτων ετησίως. Έμποροι, τραπεζίτες, εφοπλιστές, από όλες τις
φυλές του Κόσμου, εγκαθίστανται στο νησί και, βεβαίως, ανθεί η οικονομι-
κή ζωή με βάση το εμπόριο, την οικοδομή και τα σχετικά επαγγέλματα.
Δεν μας εμποδίζει τίποτε να αναβιώσουμε την αρχαία αυτή παράδοση σε
μία σύγχρονη εκδοχή. Το πεδίο δράσεως είναι οι πανέμορφες θάλασσες
και τα νησιά μας, καθώς και τα βουνά και τα πεδινά μας εδάφη. Οι εκλε-
κτοί προσκεκλημένοι είναι όσοι θέλουν, και μπορούν οικονομικά, να
κάνουν την Ελλάδα, μία από τις φυσικά πιο προικισμένες και πολιτισμικά
πιο φορτισμένες περιοχές του κόσμου, τον τόπο διαμονής που ζουν, μορ-
φώνονται, δουλεύουν και διασκεδάζουν. Το γεγονός δε ότι η Ελλάδα είναι
σήμερα σε διαδικασία μετασχηματισμού σε μία δυναμική και οικονομικά
σταθερή οικονομία μπορεί να γίνει το δέλεαρ για την προσέλκυση του
ενδιαφέροντος των ντόπιων και ξένων επενδυτών, στο πλαίσιο και του
επαναπροσδιορισμού του αναπτυξιακού προτύπου. H φορολογική ατέλεια
της Δήλου μας υπενθυμίζει τον σημαντικό ρόλο που η χαμηλή φορολογία
παίζει για την αναπτυξιακή διαδικασία. Και ας μην ξεχνάμε ότι τεράστια
κεφάλαια προερχόμενα από την ελληνική ναυτιλία θα μπορούσαν να κινητο-
ποιηθούν για επενδύσεις στην νέα Ελλάδα.
Ολόκληρη η μελέτη εδώ
Αναρτήσεις
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου